ZIRNA LEH A BEHBAWM (He aritcle hi Baptist HSS, Serkawn Golden Jubilee lawm nan ka hlan e)

April ni 15,2011 khan  mi thusawi  chhim turin ka thianpa (Uttar Pradesh ami) nen kan inzui  hnak hnak  a. Kan Department bulah hian Building thar lian tak mai hi sa mek a ni a. Chutah chuan naupang kum sawm hnuai lampang  panga vel  hian  an nu leh pate  hnathawk mek chu an lo pui a. Ka thianpa hnenah chuan,  “Naupang ho hi  an fel hle mai, an nu leh pate an pui ania, a va lawmawm em!”  ka ti pek a.  Mahse ka thianpa chuan rang lutuk maiin min lo chhang nghal a  “A lawmawm loh, naupangte hian an nu leh pate an puih avangin sikulah lehkha an zir loh phah...” a ti hmiah mai. Ka rilruah ngaihtuahna tam tak a lo lang nghal a. Mizorama kan naute vanneihzia ka ngaihtuah chhuak ta zut zut mai a ni. 

Mizoram angah chuan naupang kum 6 tling tawh phawt chuan zirna in an rap ti ila kan sawisual tam pui lo vang. Chhungkaw tam tak sum hmanna tam ber chu Zirna (Education)-ah hian a ni. Rethei tak chung  pawhin kan fate lehkha an zir theihna a nih dawn chuan kan neih zawng zawng pawh kan thâp phal thin. Zirna avanga pawisa lengvel pawh hi tam tak a ni. A sorkar ang zawng pawhin,  Education hian Home Department tih lohvah chuan thawktu a ngah ber. Private sikul zawng zawng kan chhut tel phei chuan,  Education Department hian thawktu an ngah ber awm e. Tun laiin CCE (Continuous and Comprehensive Evaluation) te pawh pawl thenkhatah chuan kan hmang tan ta, a awmzia ril zawk a kan hriat theih nan thlirna  tlang dang atangin i lo thlir dawn teh ang.  

Engvangin nge lehkha hi ka zir tiin ka ngaihtuah fo thin. Nitin sikul kan kal a, class roomah leh pawnah zirtirtute thu ngaichang reng reng in kan khawsa a. Tih tur min pe a, class ah leh in lamah kan ti leh mai a. Kum tawpah kan exam a, a zo leh der. Kan khua(Zokhua) ah ka hawng a, ka lehkha zir thiamna kha  hmanna lai tur reng reng ka hre lo. Mahse exam na-a pass ngawr ngawr kha ka zir chhan a ni lo tih ka hre chho ta. Hun ka vawn dik theih nan a hun taka sikul kal te, Zirtirtute thuawih te leh a dang tamtak te kha ka lehkha zir chhan ni ta ber hian ka hre thin. Mathematics leh Science ah problem chawh chhuah tur home work atan zirtirtuin min pe thin a, khang te kha tih hram hram na tel lo chuan kan ti thei meuh lo. Chu tih-hram-hram-na chuan ka puitlin hnu hian hun harsa ah remhriatna te leh tuarchhelna te min siam thin. Thil dang tih ka chak ngawih ngawih chang pawh a lehkha ka zir luih tlatna te khan insumtheihna minlo tuh reng ni hian ka hria a, puitlin hnu hian duhthlanna dik ka siam theih nan min lo pui reng a lo ni. Pathian zarah exam na ah chuan ka ti tha ve thin tho mai; mahse exam-na a ka tih that thinna hi chu a pawimawh ka ti ber lo. Chu ai chuan zir zel thei tur in tumruhna, taimakna, tih-hram-hram-na, rinawmna leh dangte ka nei thei hi a pawimawh  ka ti ber. Kan zir zawng zawng hi kan theihnghilh leh deuh vek a kan mamawh chuan kan ennawn leh mai thin a lo ni.

Zirnain a tum ber chu— mi hmantlak ni thei tura zirlai buatsaih a ni. Mi hmantlak kan tih hian Mizoram angah chuan chhungkua, kohhran leh khawtlang tana mi tangkai kan ti mai thei ang. A nih leh, mi tangkai ni tur chuan eng thilte nge mihring hian kan mamawh tih inzawt leh ta ila, kan rilru-a lo lang tur chu rinawmna, dawhtheihna, taimakna, tih-hram-hram-na, peihrei/fuat (consistency), thilhriatzauna, themthiamna (skills) leh a dangte a ni ang. Mahse a chunga tlemte  ka tarlan zingah khian kan ngaihpawimawh ber chu thilhriatzau  leh themthiam (skills)  lampang hi a ni  tlangpui!. Mahse hei aia hmasa tur hi a awm tlat a ni: chungte chu—  rinawm, dawhtheih, tih-hram-hram-na, taimak leh peihrei/fuat(consistency)  ang te hi kan neih phawt a ngai. Engvangin nge pawl 12 first-ah a pass a, Entrance lian tham a paltlang theih loh? Engah nge College velah a tihchhiat tulh tulh a, a nungchang a hloh tak?  A chhan pakhat chu eng dang ni lovin, rinawmna, dawhtheihna, taimakna hi an lo zir chhuak lo thin atin a ni. Tih hram hramna an tlachham a, hun harsa a lo thlenin an zâm a zal a, an hlawhchham ta mai thin a ni. Naupang thiamthei (intelligent) tak tak, mahse zir sang lem lo kan tam. Hei hian a hrinchhuah chu— harsatna lian tak Unemployment a ni mai. India ram puma Literacy sang tak nei si hian  hmantlak mihring kan siamchhuak tam lo niin a lang.

Ram tana mi hmantlak  kan tlem chhan hi kan hnam naupan vang leh kan khawsak(economy) hniam vangah kan puh thei awm e. Thlirna tlang dangah chuan, a nihna chen pawh a awm ang. Mahse, he kan harsatna hi kan zirna hmanga sukiang zawk tur kan ni tlat si. Kan zirna hi fuh sela chuan tuna kan harsatna tam tak hi kan tawng miah lo vang. Kan ram hruaitute leh kan Officer te kan dem vak vak a, a lerah insiamthat kan tum a, a dik lo. Tih loh aiah a tha tho e tiin ka thlawp  mai mai thin. Chu ai chuan exam-a rinawm te, leh zirlai scholarship la thei lote’n, dawt ziaka lak aia lak loh ngam  te hi sikul angah hian inzirtir tam lehzual ila, a va tha dawn em!. A bulthutah hian hma kan lak a ngai a ni. Kan zirna hmang hian harsatna tam tak hi kan sukiangin thil dik lo hi kan siamtha thei a ni. Thil ho te atang hian bul kan tan a ngai a ni.

Aizawl-a College ka kal lai khan sikulah ka thawk pah bawk a. Naupang an  rinawm  hian exam-a an tih that aiin ka lawm zawk thin. Chuti ni lova an  entawn emaw,  mi bum an  tum talh chhung hi chuan an thleng sang  dawn lo  tih hi a hriat mai. Tin, thleng sang pawh ni se la, mi tangkai an ni ngai lo vang. Officer eiru kohhran leh khawtlang tana mi hnawksak dik tak, YMA leh VDP te check ve theih loh an ni satliah ringawt dawn a ni. Hlemhletna tluka ram hmelma lian hi kan nei lo.

Tun angah chuan mi hmantklak ni tura kan intehna ber chu exam hi a ni mai a. A nih leh darkar thum chhung leka mi hmantlak tur leh hmantlak lo tur inteh hi a tha tawkin i hria em? A chunga ka ngaihpawimawh ho tam tak khi kan zir hmaih chhan bulpui ber pawh kan exam system vang hi a ni pakhatin ka hria. Tunah chuan system thar kan nei ta. Tum khata exam tawh lovin kan inteh thei tawh dawn a, a lawmawm khawp mai. Naupang chu kum tluanin rinawm takin class roomah leh in lamah lehkha a zir a ngai dawn ta.  Lehkhabu leh note ringawt lo deuh te pawh nasa takin a buaipui dawn a, (CCE awmzia leh a kalphung chu midangin an ziak zing tawh bawk a sawi tam lo mai ila).Tunhma ngawt ai chuan hma kan sawn phah ngei ang.  

Mahse kan  system thar hi kan hlawkpui lo thei bawk. Ngun taka kan zir a tul a ni. CCE hi mizo zirlai tan a sang lutuk thei. Mizoram sorkar hian kan mithiamte a  enlawktir em ang chu maw. Anih loh chuan in lama an tih tur te hi zirlai nu leh pa leh an ute’n an tihsak thei a, hei hian rinawmlohna a hring leh ang a. A hrin chhuah tur chu kan buaina pangai bawk kha a ni leh mai. Tin, zirirtu kan pawimawh ber fo tih hi hriat a tul a ni. Mizotawng  thumalah hian ‘zirtirtu’ leh ‘zirlai’ tih hi han zir chiang teh.  'Zirtirtu’ tih hi en ringawt pawh hian a pawimawh zawk fe tih kan hre thei ang. A bik takin Sorkar sikulah zirtirtu thatchhiat avangin naupang pawimawhzia nu leh pa, khawtlang mimir zingah sawi an ching, Private zirtirtu thenkhatte pawh an bang bik chuang lo..  Naupang bulah hian an pawimawhna hi sawi uar ila, a bak zawngah hi chuan zirtirtu pawimawhna hi i sawi tam teh ang u. Headmaster leh Principal te phei chuan an staff te hnenah zirtirtu pawimawhzia hi an sawi uar em em tur a ni.  Sikul  leh Office thenkhat thanmawhbawk nia lang chu thawktute hian hotu thuawihna (Obedience to authority) leh  hnathawk- rilru-diktak (work ethics) te hi kan nei lo thin a ni. Hengte pawh hi puitlin  hnua chan thar leh chu kan harsat tlang a nih hi. Sikul naupang kan nih lai atangin kan zir a ngai a ni.

Zokhua  leh Khawpuia zirtirtute kohhran leh khawtlangah an inhmang nasa lutuk pawh hi kan thanmawhbawk pakhat a ni bawkin ka hria. Kohhran leh khawtlanga inhman kha a tha lo ve ka tihna lam ni lovin kan insiamrem thiam  a tulzia ka sawi duh a ni. He thil hi kan ngaihpawimawh loh chuan kan buai telh telh ang. Kawng leh lamah chuan Pulpit tlanga sermon vawi nga thlak hi rinawm taka ni khat  naupang zirtir nen hian a inhen reng asin. Pathian rawng kan bawl tak tak a nih phei chuan class-room tluka Pathian thu sawina tha hi a awm kher lo mai thei a ni. Naupang chuan mi rinawm leh taima an nih theih nan nangmah kha an zir reng che a ni tih hi hre nawn fo rawh. Ka duh dan tak phei chuan Mizoram angah hi chuan Zirirtu piangthar lo leh ruitheihthil tih ching hi chu kei chuan naupang zirtir tlak lovah ka ngai. Theih ni se hetiang zirtirtu hi chu khawi  emaw  lai Office-a thawh tir daih ka chak thin. Zirtirtu pawimawhzia hi ril tak a ni.

Kan ramah Chanchin Thain ramhuai a um bo hnu hian engah nge zonunmawi hi kan thinlungah a bo tial tial mai le? I tang ang u, thangthar te. Kan harsatna hi kohhran leh pawl  ang zawng paw’n sutkian tum ila.Tin, kan education hmang hian hmanhmawh lovin zirtirtu leh zirlaite’n tan i la ve ang u.

(He thuziak hi ni 18, May khan Vanglainiah  tih chhuah tawh a ni)