ISUA KRISTA HI ENGVANGIN NGE A LAR EM EM?

Tunlai chu engah nge Isua Krista hi a lar em em tih ka ngaihtuah nasa khawp mai a. Chhan tam tak a awm niin ka hria a. Theology lam hawi zawng pawhin ka bei ve nasa a. Mahse a chhanna hi theology lam ni lovin secular takin hriat chian ka duh tlat mai a. Ka buaipui ta viau mai a. 

Isua Krista hi Kristian chauh ni lo – mi nawlpui hian amah hi an hre em em a. Ka rinloh deuh deuhte pawh hian an lo hre leh nawlh zel. Ka ngaihtuah mai mai thin: ran inah a piang a, nu leh pa vantlang chunglam aia hnuai karah khaw tereuhte – ah a seilian a. Kum 30 vel mistiri hna a thawk a, kum thum chhung Pathian ram leh a chanchin mi a zirtir a. Lehkhabu a ziak lova, office a nei hek lo, chhungte, in leh lo ram a neih lo. Zirna in sang a rap miah lova, khawipui lian tak tak pawh a tlawk ve lo bawk. A pianna atanga mel 200 aia hlaah a zin lo bawk a. Mahse kum 2000 a ral ta… Isua Krista pian hma leh pian hnu hian Lal tha leh fel – rorel thiam tak tak, ramzau taka rorel te, Sipai chak leh huaisen te, thluak tha leh thiamna kawnga mi chuchuang bik te, finna leh ngaihdan lama mi tam tak nun dan tidanglam thei khawpa mi turu te leh midang tam tak – he khawvela cheng mihringte’na kan ngaihsan em em tur tam tak an awm. Hetia ka sawi ringawt pawh hian example sawi tur tha tak tak in rilru – ah a lo lang zawt zawt ang. Mahse khing mite khian kan Lalpa Isua Krista aiin an lar lo – zuitu an ngah miah lo. A chanchin ziahna Bible hi khawvela lehkhabu hralh tla ber a – ‘ all time best seller’ a ni reng a. Kum tin maktaduai 30 vel an hralh chur chur reng a ni… Isua Krista hian danglam bikna special tak a nei a ni tih chu kan rilru-ah a lo lan mai ka ring.

Kristian thlirna atang chuan Isua Krista larna chhan chu a Pathianna hi a ni nghal tawp mai ang a. Pathian engkim ti thei tan chuan mihring a thilsiam zingah chuan lar ber tur chu a ni hrim hrim mai a, kan pawm dan pawh a ni. Mahse rinna leh pawmna (beliefs emaw theological interpretation) tel miah lovin engah nge Isua Krista hi miin an hriat em em a, engah nge zuitu a ngah tih hian ka rilru-ah ngaihtuahna tamtak min siam thin.  Pathian engkim tithei a nihna leh A fapa mihringa lo chang chu mi zawng zawng aia lar leh zuitu ngah bik angah a siam thei tih kan pawm reng tur a ni anga. Mahse Pathian hian miracle tel si lovin mihringa thil tha awmte hmangin engtin nge A fapa hi a lo thuam tih hian ngaihtuahna min siam a ni.

Isua Krista lar chhan leh miin an hriat chhan hi chhan hrang hrang a awm teuh ang a. Vawiin ni-a ka sawi duh ber chu Isua Krista hi a inngaihtlawm avangin hretu a ngah a, mihringin kan lawm a, kan duh a ni tih hi a ni. Khawvel zawng zawng – universe pumpui siamtu leh engkim chunga thuneitu – Lal ropui Isua Krista hi khawvelah ama thilsiamte zingah a lo chang tlat mai. Hei hi inngaihtlawmna – ah pawh inngaihtlawmna nasa lutuk avanga chauh thiltih theih a ni. Chumi chu kan rilru –a dang reng chungin Isua Krista inngaihtlawmna hi I han ngaihtuah ho dawn teh ang.

Kum zabi hnuhnung bera India – in zalenna a sual lai vel khan mi fel leh tha tak an awm teuh a a, chung zingah chuan mi tha tak mai – Pu Subhash Chandra Bose a lo lang ve a. Ani kha a tette atanga lehkhathiam leh thluak tha –Indian Civil Service pawh inziak tling thei, Cambridge Univeristy hnuaia zirchhuak ngat a ni. International politics pawh thiam em em a, Europe ramahte pawh a zin kual a, Pu Mussolini pawh a va hmu nghe nghe a nih kha. India zalena sual kawnga thahnem ngai leh huaisen em em a ni a. Kha tih hunlaia India khawpui lian ber – Kolkata-a chuhtu awm lova Mayor thlan tlin ngat kha a ni bawk. Tin, Indian National Congress-ah pawh hneh takin President atana thlan a ni bawk. Chutiang khawpa tha leh tling chu ni mah se Pu Gandhi khan a nek chhuak thei tlat mai. Pu Gandhi kha amah anga fing leh chak a ni hauh lo. Mahse mipui – te khan Pu Gandhi kha an duh tlat mai. Chu chauh a ni lo, ama thawhpui, a lulawk chin pawhin Pu Gandhi-a thu kan an awih zawk tlat a ni. Hemi hi a chhan ber ni-a lang chu Pu Subhas Chandra Bose-a character neih loh mahse pawimawh leh tha em em – innngaihtlawmna leh thuhnuairawlhna Pu Gandhi – a khan a nei tlat bik a ni. Pu Gandhi – a hi mi zawiawi leh inngaitlawm a nihzia chu kan hre theuh anga. A inngaihtlawm em avangin ram dang el emaw mi anga ropui a duh ngai lova. Chu chu a inchei danah te, a thiltihah te a lang thin a ni. Thil pakhat a inngaihtlawmna a lan chian em em na chu – industries din chungchanga a hmathlirah khan a ni a. Ani chuan ram dang el emaw ropui viau emaw kha a thlahlel lo va, chuvangin small scale industry lam kha a awn tlat a. Pu Nehru – a ngaihdan nen a inpersan em em a ni. Pu Nehru kha chuan industry lian pui pui leh institution lian pui pui din kha a duh a. Pu Gandhi – a kha boral lo ta se chuan Pu Nehru – a nen hian an inkalh fo a rinawm a ni. 

Isua Krista pawh hi mihringin tha ka tih – kan lawm em em ang chi zawng zawng hi a nei kim vek a ni. Chung zingah chuan mi inngaitlawm a nihna hian mihring min hip tlat a ni. A pian dan atang ringawt pawh hian a inngaihtlawmna a lo lang a. A duh chuan Lal Heroda inchhungah emaw Pilata inah emaw Rome lal Kaisara inah emaw ropui lutukin Pathian hian a pian tir thei chiang khawp mai! Mahse chutiang hmun chu thlang lovin Bethlehem khaw tereuhte a rawn thlang a. Chumai a ni lo Ran – inah a piang tlat mai ni. Hei hian Krismas pawh hi mihring thinlungah a thawhnat tir niin ka hre thin. Ropui tak leh khawngaih la lo takin Lal inah emaw han piang sela Krismas aiin Good Friday emaw hi mihringte hian kan lak serious zawk ka ring thin. I awih loh chuan Krismas hla kan tuipui leh kan duh em em – kan hlim a kan lam pui thinte hi a thu zir chiang mah rawh… tlawm taka Isua Krista min chhandam tura a lo inpekna lam hawi deuh vek a ni ang!

A seilenna chhungkua pawh hi chhungkaw khawsa thei tak an ni lo tih kan sawi tawh a. A pa chu carpenter a ni a, a nausen laia Temple – a inhlanna an neih pawh khan Sava pahnih – inhlanna atana cheap ber an keng a ni. Chutiang chhungkua tlawm taka tang chuan a lo seilian a ni. Amah ngeiin ‘Sihalten kua an nei a, chungleng Savate pawhin bu an nei mahse Mihring Fapa erawh hi hian a lu nghahna tur a nei lo’ a ti hial a ni. 

Amah ngei pawh hian inngaitlawm turin min zirtir a ni. Tlang chunga a thusawi zawng zawng innghahna pawh hi inngaihtlawmna leh thuhnuairawlhna hian a khaikhawm hneh berin ka hre thin. Isuan ‘Nangni phurrit leh thawkrim zawng zawngte u ka hnenah lo kal ula ka chawlh tir ang che u. Ka nghawngkawl bat ula ka hnenah zir rawh u, thuhnuairawlh leh rilru inngaitlawm tak ka nih hi…’ a ti bawk a. Heta a thusawi hi a ngaihnawm ka ti thin khawp mai. Isuan a nihna diktak – thuhnuairawlh leh inngaitlawm a nihzia a tarlan hian mood a up em em a ni. Tum khat pawh Jakoba leh Johanate’n Isua hnenah ropui taka a awm hunah ding leh vei lamah awm tir turin an dil a. Mahse chu chu zirtir dang te’n an hriat khan an lungni lo em em a, an intibuai ta a. Isuan eng tin nge a tih kha? ‘Jentailte chunga roreltua an ruat chu an chungah an lal em em thin a, an miliante chungah thu an nei em em thin. Mahse nangni zingah zawng chutiang in ni loving, tupawh in zinga mi lian ni duh apiang chu in rawngbawltuah a awm zawk tur a ni, tupawh in zinga mi hmasa ber nih duh chu mi zawng zawng chhiahhlawhah a awm bawk ang’ a ti. Helaia Isua thusawi hi saptawngah chuan ‘Whoever wishes to become great among you must be your servant, and whoever wishes to be first among you must be slave of all…’ tih a ni. Milian a tih hi GREAT tih kha a ni a ropui duhte sawi tumna a ni. Ropui duh chuan mi chhiahhlawh (rawngbawltu ni lovin) nih a ngai a tihna a ni. Ropui leh hmasa ber duh chuan chhiahhlawh anga rawngbawltu nih a ngai a, innngaihtlawm a ngai tih a sawi tumna a ni.

Isua hian inngaitlawm hi a nunpui a, a ngai pawimawh em em a ni tih a lanna chu Zanriah hnuhnung an kil dawn a a zirtirte ke a sil sak kha a ni. Isua kha khenbeh a ni dawn tep tawh a. A hun a tepter tawh em em a, a ngaihpawimawh chu a sawi nawn sek bawk a ni. Kha tih hunlai khan Isua hian thilpawimawh lutuk mai tih a nei a. Chu chu – a zirtirte ke a sil sak kha a ni. Kha tah khan Isua kha chhiahhlawh angin – bawih ang maiin a zirtirte ke kha a sil sak tlat a ni. Hei hi thil mak deuh mai a nia aw. Isua kha an boss/ master a ni a. Thil mak leh ropui tak tak tithei a ni tih an hria a, an boss dan tur leh an zah dan tur pawh hriatthiam har khawpin a thuk ka ring! Chu mai bakah Juda culture-ah ke sil sak tu chu chhiahhlawh leh bawih tih chi a ni. Mahse Isua khan amaha awm inngaihtlawmna kha midangte hnenah tuh a duh avangin ti khan a ti leh tlat a ni.

Heng zawng zawng avang hian Isua chanchin hi midangte tan a ngaihzawn awm em em a. Mi tha – mi inngaitlawm na na na chu miin kan duh thin. Hei hi mihring takin a dik em em a ni. Thlarau Thianghlim pawlna avanga Isua ngaihhlut hi a tha love ka ti hauh lo a nia chu chu a pawimawh ber zawk chu a ni, keini kristian tan chuan. Mahse mihring taka kan ngaihtuah pawh hian Isua hi ngaihsanawm leh zui tlat a ni tih ka sawi duh a ni. Ngaihtuah chhin mah rawh aw... Pangpar pawh hi eng vangin nge mawi kan tih? Engah nge mihringte hian kan lawm em em? A parmawi vang kan ti a ni maithei. Chu chu chhanna ziktluak a ni thei loang. Pangpar hi mawi kan tih chhan leh miin kan lawm em em chhan chu – amah pangpar hian mawi a ni tih a inhre tlat lo a. A mawina emaw miin an lo ngainat em em na hi a uanpui ngai tlat lo a ni. Pangpar hi tawng thei ta se. Mawi leh duh ngawih ngawih a kan en lai hian chapo takin a mawizia emaw midang tihlimtu a nihzia leh amah mawi ti tute engmah kan nihloh zia lo sawi pawp pawp ta sela thilsiam zawng zawnga ngeiawm ber a ni ang. Kan hrethiam em aw?

Nausen emaw naupangte pawh hi cute kan ti thin tiraw? Duhawm kan ti em em a kan lawm thin. Mahse hei pawh hian chhan a nei. Nausen emaw naupang emaw kha a duhawmnate kha hre viau sela, lo chapopui thei ta se enga tan mah kan ti loang. Kan ngei em em ringawt ang. Naupang chungchangah ngat phei chuan kan Lalpa Isua Krista khan thil sawi a nei a nih kha. Juda culture – ah chuan naupang leh hmeichhia chu engmah an ngaih lem loh kha a ni a. Zitirtirte pawh khan an master kha naupang tihbuai atan chuan an phal hauh lo a ni. Mahse mi inngaitlawm – Samari hmeichhia pawh be duh tu kan Lalpa Isua Krista khan naupang kha a hnena kal tir turin a ti tlat! A level pui bulah chuah awm nuam a ti lo tih a chiang a ni. Chu chauh a ni hlei nem… ‘Tih tak meuhin ka ti a che u, in lam let a, naupang te ang in nih loh chuan van ram in lut tawp lo ang. Chutichuan tupawh he naupang te anga inngaitlawm apiang, chumi chu vanramah a ropui ber ang…’ a ti a ni. Tih tak meuh tih a sawi telna hi chu pawimawh fia fia tak a ni. Naupang anga chapo lo, inngaitlawm kan nih a ngai tihna a nih chu.

Ka la hriat reng chu – kumin kum tir khan Pu Ratan Tata hi thusawi turin IIT – ah a lo kal a. Mak tak maiin ani lo kal ni khan student pungkhawm kan tam em em. Kan campusah hian Noble Prize pawh dawng pha – Science lama thiamna sang nei chhuanawm bawk site pawh an lo kal fo thin. IIT – a lutte tan phei chuan chu’ng ho tluka ngaihsan tur dang an awm chuang lo. Mahse Pu Ratan Tata – midangte pui thin tu kha kan ngaisang zawk tlat a ni. 

Isua Krista pawh hian a tlawm apiang a thlang thin. A pian nan hmun tlawm Bethlehem Bawng In a thlang a. A seilen nan chhungkaw tlawm tak a thlang bawk. Thil eng pawh tlawmna a awm chuan a thlang zel tih mai tur a ni. A zirtirte pawh hi khawvel finna leh thiamna nena chhut chuan an va han tlawm lua em! Isua kha a hun laiin Amah lo biak bawrh ve tu – sakhaw lama mi thiam leh finna lamah pawh mi sang tak tak a tawng teuh a. Chung zingah chuan Pu Nikodem-a te kha an tel a. Tin, Josepha Aramithai khua – a ruang hlawm tu pawh kha Judate rorelna sang – Sanhedrin zinga tel pha ngat a ni. Ruang hlawmtu tluka A rawngbawltu atana thlanawm an awm lo maithei, Isua tan chuan. Mahse Pu Josepha pawh hi a thlang chuang lo. Tin, Puithiam ho zingah khan Isua duh tu an awm a ni tih a hriat chian em em leh na chu Isua chungchang thu rel turin Sanherdin kha zanah an buatsaih kher kha a ni. Khatah khan puithiam thenkhat Isua duhtute an awm avangin chung ho (amah duhtute) awm loh lai chuan meeting an koh ve ngei a nih kha. Mahse mifing leh Juda sakhaw lama mi turu tak takte kha thlang lovin mi rethei leh berh ve tak tak, mi tukhawkhain an hriat loh Pu Peter-a te, Pu Jakoba, Pu Johana te, ldt., kha kan Lalpa Isua khan a thlang tlat a ni. ‘Isua hian Mifing te leh mi hausa te a thlang duh lo e’ ka ti hauh lo. Mahse ka sawi tum zawka chu ‘Mi rethei leh mi harsa tak takte hian tlawmna nun hi an lo nei thei bik a, mihring ngaihtuahna zawng zawng hre vek thei tu Isua chuan chung ho chu a rawngbawl turin a thlang a ni’ ka ti a ni zawk.

Peterate hi a inngaitlawm a nia aw. Isua Krista thuawitu hmasa diktak a ni. Len dang tura a tih khan Isua kha awmze nei tak takin a chhang thei ang, hetiangin: ‘Mistiri I ni a, len den lam chu keiman ka hre zawk’, ‘Zanah sangha an tam a chhunah chuan an awm ngai lo’, ‘Len kan su vek taw’, tih leh a dang tam tak hmangin Isua thupek kha a awih lo thei ang. Mahse chutianga ti lo chuan A thupek a zawm a, a tifuh ta a ni. Tin, chu mai a ni hlei nem Sangha tam tak an man khan lawng 2ah a dah khat luk a mipui hmaah ‘Lalpa min kal san rawh misual ka nih hi’ tiin inngaitlawm takin Isua hmaah a va bawkkhup a nih kha. A inngaitlawm a nia a. An zingah khan mipui an awm ve tih pawh kan hria. Lawng 2 khat sangha man thei chu intihtheih vel pawh a chakawm viau ang. Mahse a hlawhtlin lai leh a ropui lai berin Isua hnenah a tlawm thei tlat kha Isua khan amah zuitu atana a duh chhan pakhat a ni ngei ang. ‘Isua avanga sangha man teuh a ni hrim hrim alawm..’ kan ti a ni maithei. Mahse kan hlawhtlinna, kan thil neihte leh kan ropuina ni – a kan ngaih thinte hi Pathian min tihsak vek a ni tih kan hriat khiau kha…inlaluling a midang hmusit thei kan va ni lo em! 

Mifing lutuk Pu Tirhkoh Paula pawh a thlan tho danah hian ka sawi tum chu a chiang viau awm e. Pu Tirhkoh Paula kha chu mifing leh mi hausa ni mah se a inngaitlawm em em a ni. A lehkhathawn tamtakah hian Bawih a nih thu a sawi teuh a. Kristian lo dinchhuahnaah hian Paula hi Isua dawttu – Second founder of Christianity tih a ni hial a ni. Thil mak leh ropui pawh a ti teuh a mahse a lehkhathawnahte hian a ziak lang miah lo, intihtheihnan a hmang lo tihna a nih chu… Ani tluka Isua Krista inngaihtlawmna hrechiang leh a taka nunpuitu hi an tam ka ring lo thin khawp mai! Philipi khua mite hnenah Pu Paula lehkhathawn Bung 2na hi a chang 5na atangin kan chhiar tlang pui thin a. Hemi thu kan chhiar apiang hian Isua Krista inngaihtlawmna nasa lutuk chu kan hrechhuak thin a ni. Mahse hetah hian Pu Paula hian Isua Krista inngaihtlawmna hi sawi a tum ngawr ngawr pawh a ni lova. Philipa mite kha an lo innghirho avangin he thu hi a sawi chhuak zawk a ni. Bung 2na chang khat atanga kan en chuan chiang takin kan hre thei ang. ‘Elrel leh inngaihhlut avangin engmah ti lovin, mi tin inngaitlawm takin mahni aiin midang tha zawkah ruat theuh rawh se...’ tiin chang 3naah phei chuan uar takin a ziak a ni. Inngaih taka awma ingaitlawm turin Isua Krista inngaihtlawmna chu counter example atan a lo hmang ta chauh zawk a ni.

Pathian hmaa tih takzeta tawngtai pawh hi ka duh em em chhan chu – Engkimtithei, Pathian ropui, kawng engkimah keia tha zawk leh ka Pathian hmaah engmah ka nihlohzia hre chiang tak chunga inngaihtlawmna leh thuhnuairawlha nei chunga a hmaa ka kun hian ka danglam thin a ni. Lawmthu sawi emaw thil dil emaw a nihna piah lamah hian tawngtaina hian awmze ril tak a nei tlat a ni!  

Poland ram khawpui pakhat Krakow-ah khuan St.Mary’s Church an tih a awm a. A chhawngsang (tower) atangin darkar tin, chhim, hmar, chhak leh thlang hawi tukverh hawngin Krakow hla (anthem) ‘Hejnal’ chu Fire Brigade sipaiin tawtawrawtin an ham thin a, a tluana ham lovin laklawh deuhah an titawp thut thin a ni. AD 1241 daih tawha an pasalthain Tartar ral laka an himna tura inralrinna tawtawrawt a ham hriat rengna atan chutianga ham thin chu an ni. Thalfangin a hrawk a kah tlang laia a ham chin chiah zelah an ham tawp thin. Hetiang hian kum 700 chuang darkar tin Hejnal hi an hâm tawh an tih chu mawle! Chu chuan rilru that leh ngaihtuahna tha tam tak a siam thin! Isua Krista chanchin kan hriat apiang hian amah kan hriatreng nan min chhandam tura a inngaihtlawmna leh ingaihtlawmna a nunpui dan hi ngaihtuah chhuak thin ila kan nitin nunah hman a tul pawhin hmang hmiah hmiah zel mai ila a va tha dawn em!