Linear Equation in two variables

Thuhma

Mathematics hi subject pawimawh tak mai a ni tih chu kan pawmtlang theuh awm e.  A pawimawh chhan pawh hi eng dang vang a ni lova – mathematics-ah chuan ngaihruat thu bawl ang chi mai mai kha a tel ve thei tlat lo a ni. Pali leh pali kan belh chu pariat a ni mai. Chu chu logic takin a dik em em a. Tuman an sawibuai thei lo. Chumi awmzia chu mathematics-ah chuan ngaihdan a leng ve lo tihna a nih chu. Entirnan: Pahnih hi pathumin I puntir chuan paruk a lo chhuak ang. Hetah hian ‘ Paruk hi Setana chhinchhiahna ni awmim miin an sawi a chuvangin pahnih leh pathum kan puntir hian paruk ni lovin ka number duh ber pasarih ni rawh se’ kan ti ngawt thei lo. Chuvangin mathematics hi thil zir chian nan a lo tangkai em em. Philosophy lam thleng thleng hian mathematics bulthut (basic) hi an hmang nasa a ni.

Mathematics chu engah nge mizote hian kan thiam theih loh?

Mizote hian mathematics thiam kan ngaisang thin hle a. Keima mimal hmuh danin a chhan ni bera ka ngaih chu kan thiam loh vang ni ta berin ka hria. History subject-ah Shah Jahan-a chanchin ziak rawh tiin mark nga pui zawhna lo kal ta se la. I ziak ta mawlh mawlh mai a mahse khawi emaw laiah  ‘The Taj Mahal was also built by Mumtaz Mahal’ tiin han ziak palh ta hlauh mai a. In zirtirtu chuan ngun takin a en ang a. A nupui duh tak – Pi Mumtaz Mahal hriatreng nana Pu Shah Jahana’n a sa a ni zawk si a tiin I tihdiklohna lai te chu pentui sen emaw..aaa pen tui dumte pawhin a niang a rin bial keuh ang a. A lungawiloh deuh viau chuan mark chanve vel a paih sak ang che nga. I tihsual a vang khan a nuih I tihzat a, a tan hlimna tur I siam sak a nih palh hlauh phei chuan mark a paih sak miah lo mai thei che a ni.

Shah Jahana chanchin chu ziak thla zel ta la. Persian mi a nihna te, a pu duhtak Akbara a hero thin zia te leh a fapa Aurangzeb-a hnenah a lalna a hlan dante thlengin han ziak ta zel a. Dik taka I ziak zel a nih chuan mark nga emaw mark li leh chanve emaw I hmu thei dawn tihna a lo ni. Chumi awmzia chu khi laia I tihsual zeuh khian a hnu lama I thuziakah nghawng engmah a nei lo tihna a ni.

A nih leh mathematics zawhnaah hemi hi lo kal ta se. Simplify rawh : (x+x)[{(x+x)+2} (x+4)] tih hi. I han chawk ta a. Mahse first bracket chhunga  x leh x  belh turah khian  2x ni lovin x² tluk angin han ziak vaih teh. A hnu lama a I chawh zel tur pawh a tibuai vek dawn a ni. Eng ang paw’n I tihsual hnu hian chawk dik mah la. A chunglamah I tihsual tawh avangin I mark hmuh zat chu artui anga mum a ni dawn tihna a nih chu.

Mizo naupangte hi kan fimkhur lo viauin ka hre thin. Hote te-ah tihsual kan ching em em. Tin, kan taima tawk lo em em bawk. High Sikul zirlai ni tawh si mahse  x +x = x²  la ti talhte,  x+y = 2xy  tih te hi thil diklo lutuk  a ni tih hre lo kan tam lutuk a. Belhna leh puntirna danglamna ringawt pawh hrechiang tur khawpin kan zir tawhhnute kan ennawn peih lo thin tlat a ni. Hengte hi chu pawl ruk emaw pawl nga emaw lama an zir vek hnu kha a ni a.

Mathematics kan zirtir dan pawh hi…

Zirtirtu tamtakin mathematics kan zirtir dan hi a fuh tawk lo em em bawkin ka hria. Subject dangah chuan a bu chhunga thu inziakte kan zir phawt thin a. Period hnih emaw period thum emaw hnu-ah kan a bu tawpa exercise awm chu kan ti ve chauh thin. Entirnan: Social Science-ah khan Trade and Globalization tih chapter kha zir dawn ta ula. In zirtirtu khan chapter hnunga awm zawhnate kha a chhan pui nghal miah lovang che u. Chumi hma chuan a chhunga thu in ziak kha a zirpui chiam phawt ang che u.

Chutiang tho chuan mathematics pawh hi zir tur  a ni. Polynomials lam kan zir a nih chuan a exercise tih hmain Polynomials hrilfiahna te, a nihphung te leh a kaihnawih formula chi hrang hrangte naupangin an thiam phawt tur  a ni. A nihna tak (concept) man sela chuan period hnih emaw period thum hnuah emaw a hnunga tihtur (exercise) chu phur taka exercise lak nan naupangin an hmang mai ang…

Thupuiah ka la lut rih dawn lo

Secondary level-a Mathematics bu hi kan en chuan mathematics peng hrang hrang a awm ve thliah tih a hriat thei ang, chungte chu – Geometry te, Statistics te, Algebra, Trigonometry, ldt., a ni. Peng hrang hrang zingah hian Algebra hi a pawimawh filawr lak a. Thiam chian ngei ngei tur a ni. Algebra thiam chuan a dang zawng hi chu a lo awl viau mai ang.

A nihna takah chuan Algebra hi Mathematics peng pakhat, number pangngai baka hawrawp ( a, b ,c  ,x , y,  ldt.,) telna hi a ni.  Chumi awmzia chu number pangngai aiah hawrawp kha number anga ngaiin mathematics kan chawk ta thin a ni. Miin Algebra a thiam loh avangin Geometry te, Statistics te leh a dangte a thiam loh phah fo a ni.

Algebra hi engah nge zirlaite hian an man loh fo ni ang le tih hi ka ngaihtuah fo thin. Naupang thenkhat phei hi chu number aiah hawrawp a lo lan khan an buai nghal ringawtte hian ka hre thin. Pawisa enmaw saihlum emaw kan belh thin a, kan puntir bawk thin. Chutiang ang chiah chuan ngaih tur a ni mai. Entirnan  x pakhat leh x pakhat dangleh hi kan belh chuan  x pahnih kan nei mai dawn a ni. Chu chu 2x  tiin kan ziak thin a, hetiangin : 1x+1x=2x. Engmah harsatna a awm lo.  Vawk pakhat leh  Vawk pakhat dang belh chhuak kha Vawk pahnih  a ni mai. Chu chu hetiangin an ziak thin 1vawk+ 1vawk=2vawk tiin. Sawi tawh angin– hawrawp zawng zawng khi number a ni. Vawk aiah pawh khian number-ah kan dah thei tho tihna a nih chu.

Thupuiah lut tawh ila

Sawi belh duh tamtak ka nei a mahse a sei lutuk ka hlau a. Chuvang chuan thupuiah lut tawh mai ang. A chungah Mathematics zirtir dan ka sawi ang khian tuna kan zir tur – Linear Equation in two variables pawh hi kan zir phawt a ngai ang.

Linear tuh thumal hian enge sawi a tum tih inzawt phawt ta ila. Linear hian a kawh tum ber chu line (rin ngil) a ni. x leh y te kha number anga kan chantir hunah graph kan plot (siam) chuan line angin equation kha a lo awm dawn tihna a lo ni. A nih chuan equation zawng zawng hi graph-ah kan chan tirin line an siam vek lo tih pawh zirtirtu(tutor, nu led pa) phur fal tan chuan a sawi belh teuh theih ang.

A nih leh variables tih lai tak hi enge awmzia ni ta ang le? Mizotawng-a lehlin pawp pawhin a awmzia a phawk chhuak thei. Variable tih chu danglam thei tihna a ni mai. Chu variable tak mai chu Algebra a nihna lai tak a ni. Variable-te chu x leh y a ni a, mahse x  leh y te hi an danglam thei a ni. Hetiang hian:  x +y =2 nei ta ila. Hetah hian x aiah 1 kan dah chuan  y aiah 1 kan dah ve ngei ngei a ngai a ni. A chhan chu dinglam pang nen khian a intluk reng a ngai tlat si a. Hetiangin: 1+1=2 .  A nih loh leh  x khian 0  tluk ta sela,  y khian enge a tluk tak ang? Dinglam pang titluk turin  y khi 2 a nih ngei ngei a ngai a ni. Hetiangin: 0+2=2 . Chumi  awmzia chu x  leh y te hi an danglam thei tihna a ni. Hei tak hi variable a nihna chhan a ni.

Ka ngaihpawimawh ber – equation tih lai tak hi…

Mizoramah hian mathematics hi ka vahvaihpui rei ve ta… Number emaw hawrawp (x ,y, etc) emaw hi equation-ah a awmna hmun a danglamin engah nge a sign a inthlak thin tih zawhna hi mi tamtak (zirtirtu tiamin) ka zawt tawh a. Mahse a chhanna diktak min hrilh thei tu ka la tawng lo. A hnuaia mathematics step khu en ta ila :

x + y = 2 ….(1)

or x = 2 – y .….(2)

Equation number pahnihna-ah khian eng vangin nge  y khi dinglam panga a awmin minus a nih tak mai le? tih hi ka zawhna chu a ni. I chhang thei mai em? Mi ka zawha min chhanna chu –  minus sign hi leh lampang (Right hand side) ah a phei avangin a sign a danglam ta a ni’ tih hi. Hei hi a dik chiah em han zirchiang dawn teh ang. Equation kan tih hi eng dang ni lovin ‘inbuk tawk’ tihna a mai. Khita equation number 1 pawh khi engdang ni lovin thil inbuk tawk mathematics takin kan ziak a ni.

Thil bukna – Patla hi kan hre theuh awm e. Khi laia equation pahnih pawh khi Patla-a thil inbuk tawk – ding lam leh vei lama kan dah ang hian a inbuk tawk chiah a ni. A nih chuan Patla chu han khai ta la. Vei lam pangah  chuan x leh y  te chu han dah ta la, tin ding lampangah 2 i dah leh ang a. Chuan vei lam leh ding lam chu a inbuk tawk chiah dawn tihna a nih chu. Bazara Vawksa an buk dik chiah ang hian khawi lam zawk mah uai miah loin a inkhai dawn tihna a nih chu, chu Patlta chu…
A nih leh patlta vei lampang atang chuan y kha paih la dinglam pang tangin engmah paih lo la. Patla chu dinglamah a lo fual viau anga a inbuk tawk tawh dawn lo tihna a ni, rit zawk emaw zang zawk emaw an awm dawn. A inbuk tawk tawh loh chuan equation nihna a bo a, equal to (=) hian engmah awmzia a nei tawh lo tihna a nih chu. Equation a nih tlat avangin eng tik lai pawhin a inbuk tawk reng tur a ni si a. Chuti chu engtin nge kan tih tak ang? Vei lam atangin y kan dahthlak hian inbuk tawk (equal) turin dinglam atang pawhin y kan paihthlak ve a ngai a ni. Chu chu hetiangin:

x + y = 2

or x + y – y = 2 – y

or  x = 2 – y

I hrethiam dawn em? Dinglam pang leh vei lam pang atangin thil inang ve ve kan paih bo a nih chu. Tuna ka eintirnaah hian thil inang  chu dinglam leh vei lam atangin ka paih bo ve ve a ni. Thil in ang ve ve dinglam leh vei lam atangin ka paihthlak avangin a la inbuk tawk chiah a ni.

Hetiang a nih chuan  y hi eng tik lai mahin lehlampangah a kal sawn thei lo tihna a ni. Leh lampangah a kal sawn anga zirtirna hi zirtirna diklo a ni. A theih loh hrim hrim alawm a chhan chu  hi y thilnung a ni lova ke pawh a nei hek lo! Nge ramhuaiin a lo dah sawn?( Ka fiamthu mai mai a ni e…) A nihna takah chuan side leh lamah kan sawn avangin a sign a danglam an tih fo hi memory aid a ni chauh zawk a ni. Chumi awmzia chu mathematical operation tih dan vawn awlna a ni tihna a ni a, thil nihna dik tak (concept) a sawifiah lo. A sawifiah lo ni mai lovin a tidiklo vek zawk a ni.

 Cross multiplication kan tihte pawh hi memory aid vek a ni.

x/2 = 3/5

A chunga equation ka ziah khi han en la. Hetiang hian zirtir kan ni thin tiraw: x leh 5 hi cross multiplication rule hmangin kan puntir ang a chutiang bawkin  2 leh 3 pawh, tiin. Chuan kan hmuhchhuah chu:

5x = 6

Mahse khitianga inzirtir khi a diklo em em a ni. Memory aid atan kan hmang a nih chuan a pawi lem lo. Mahse a nihna tak a ni lo tir erawh kan hriat khiau a tha a ni. A nihna takah chuan equation lehlam pang khi a let nga-a I puntir chuan lehlampang pawh a let nga-in I puntir a ngai a ni. Chutiang-a I tihloh chuan a inbuk tawk loving. Hetiangin:

5(x/2)  = 5(3/5)

Mahse equation dinglam panga  ve ve te  khi an insem ral dawn a ni. Hetiangin:

5(x/2) =3

Chuan I la duhtawk mai lova. A let hnihin Patla ding leh vei ve ve chu I puntir leh duh a, a nih chuan 2 in I puntir leh ve ve ta a. Hetiangin:

5(x/2)2 = (3)(2)

Mahse equation vei lama 2 ve ve hi an insem ral ve leh ang a. I hmuhchhuah taka chu hei hi a ni dawn tihna a ni:

5x = 6

I hrethiam em ka sawi tum hi? Cross multiplication rule hman avang khan step tamtak kan pumpelh a ni. Bukna –Patla lehlam buk rit zawng I puntir chuan leh lam pang pawh a hmasa zawk I puntirna zat chiah khan puntir a ngai ve tihna a lo nih chu.

Ka titawp tawh mai ang 

Ka ziak thui leh ta khawp mai. National Year of Mathematics a ni si a , zirtirtu, zirlai, nu leh pa, tutor te tana ziak ka ni. Ka duhthawh deuh a ni e. Mathematics hi  ngai pawimawh deuh deuh ang u.  A nihna tak (concept) man tumin zir thin bawk ila kan zir dan leh kan thiam dan pawh a awmzia tulh tulh ang. Cross multiplication an tih fo hi awm lova tin,  variable (hawrawp – x emaw y emaw) emaw number emaw engpawh hi equation dinglamah emaw vei lamah emaw a kal thei ti-a inhrilh ziah hi zirtirna diklo a ni e.

Character Study : Peter-a

Bible character study chu Bible chhunga tu emaw chanchin han zir chian hi a ni deuh mai a. Mahse thildang zirlai anga zir liam puat chi erawh a ni hauh lo. Isua Krista hnungzuitu kan ni tih hre reng chungin a hnuaia zawhnate hi ngaihtuah reng tur a ni:

1.   Isua Krista a tawn hma-in eng tin nge a khawsak?
2.  Pathian nen an inzawmna engtik atangin nge a intan (a intan dan)? 
3. Pathian nena an inzawm hnu-ah engtin nge a khawsak (tawngtaina, thuawihna, Pathian chibai bukna/ worship, ldt.,)?

Tunge Petera? Isua leh a behbawm kan sawi hian a lai takah Isua awm ta se circle pathumin a hual vel angin kan suangtuah thei ang a. A lai takah Isua a awm chuan a helkual tu hmasa ber chu Petera, Johana leh Jakobate  kha an ni. An ni hi hmel danglamna tlanga tel thei an ni a, tin Isua lungaih em emna hmun Getsemani huanah pawh khan anmahni pathum tho hi a hruai leh bawk a ni. Chuan a dawt lehah chuan zirtir sawm leh pahnih te kha an ni leh a. Chuan chumi zawhah chuan circle lianpui zirtir 70 an awm leh a ni. Peterate pathum hun leh hmun chan pawimawh em em a ni. A bik takin Petera hi hotupa chan chang kha a ni.  

Hming: Petera

Awmzia: Petera tih hian Grik tawng atanga lungpui tihna a ni mai a. Tin, Kaiapha tih a nih erawh chuan Hebrai tawng atanga lungpui tihna tho a ni.

A hmaa awm thinna: An khua tak hi Bethsaida, Galili ram a ni a. A unau Andria nen khan Galili dilah len denga eizawng thin an ni. Jokoba leh a unau Johana pawh an tel ve thin. A pa chu Johana a ni a(Johana 1:42). Nupui nei lai a pizawnte in, Kapernauma khawsa ni awm tak a ni (Mathaia 8:14).

Isua Krista a tawh dan: Petera leh a unau Andria nen khan Baptistu Johana zirtir a ni sa tawh reng a. Baptistu Johana’n a zirtirte hnenah ‘En rawh u Pathian Beramno saw’ tia a hrilh hnu khan Adria khan Isua kha a zui nghal vat a, chuan Isua thusawina engah a unau Simona chu duhsak takin a va koh ve leh a. ‘Messia kan hmu ta’ tiin a va hrilh a ni. Chuan Petera khan Isua kha Messia a ni tih a pawm ve nghal mai. Khatah khan a hming pawh Petera tiin a thlak sak nghal a ni. Mahse hetah hian Isua hian nitina amah zui tur a ti ni lem lovin a lang a. Chuan Kapernaum lamah a haw leh mai niin a lang[Johana 1:40–42].

A koh vawihnihna  chu Galili dila sangha an man lai kha a ni leh ta daih thung a. Khatah pawh khan a unau Andria leh a thiante – Jakoba leh Johana an tel ve bawk a ni. Khatah khan Isua khan a lawng kha thusawi nan a hmang phawt a. Chumi hnuah len deng turin a ti leh a. Petera khan rim taka an den tawh thu a hrilh ve ngei a, mahse a thu awihin a deng leh ta hram a. A tifuh ta a ni. Sangha tamtak an man hnu khan Isua kha a hrechiang leh zual a . ‘Lalpa min kalsan rawh misual ka nih hi’ a ti lawm lawm a ni. Hetah hian  a hun laia hriatfiah har tak ni tur ‘Mihring man tu-ah ka siam ang che’  tih thupek ropui tak kha Isuan a chhakchhuak a ni. Hemi hnu hi chuan in leh lo, chhungte kal san meuhin Isua kha an zui ta a ni [Luka 5: 1 – 11]. 

Weak points:

Ngaihtuah mang loa tawng chhuah ching a ni (Mark 8:32-33, Mark 9:5). A zui – ama boss ngei pawh kha a tihtur a hrilh vel thin a ni. Man tir a nih tur thu vel a sawi khan a koh hranga “Lalpa, ni lul lo ve; chung chu i chungah thleng tawp suh se,” tiin a zilhhau ta vel a ni.(Mat 16:22). Tin, hmel danglamna tlangah pawh bawkte khawh a rawt leh ngawt bawk. Hei hi hruaitu/ leadership tha nihna (quality) a ni thei ngai lo  a ni. Tih thet thet ai chuan muang change fim taka chet hi a awmzia zawk thin.

Thlarau lamah chak viau mah se a tlu awl leh em em thung lawi si. Amah hi a nget churh lo tihna a nih ber mai chu. Thu a tiama awlsam takin a phat leh mai thin. Hei hi Isua hun tawp lamah khan a lang chiang leh zual. Getsemani huanah leh Isua mantute hnena vawi thum a phatsanna khan a hrilhfiah viau awm e. Tin amah ngei hi Jentile-te hnena Isua chhandamna sawi chhuak hmasa bertu a ni a. Mahse Juda mite a hlauh avangin ei leh in chungchangah a rukin a che nasa hle a. Tirhkoh Paula phei chuan a zilh hau nghe nghe a nih kha [Mark 14:37-42, 14:66-72, Galatia 2:11 – 14].

Plus points:

Thu awih thei tak a ni. A koh dawn laia len deng tura a tih lai khan Petera tan hian Isua kha han hnial ve mai a chakawm ang chu aw ka ti mai mai thin. Zan khuain kan deng tawh a tih vel chu a hrilh ngei a ni. Mahse heilo thil dang tamtak sawichhuah mai theih a ngah viau ang : Sangha mana eizawng ka nia nang aiin ka hre zawk, nang thingrem siamtu fapa hian ka eizawnna I hre tak tak lo, kan len pawh kan su fai vek tawh, Sangha chu zanah an tam chhunah chuan an awm ngai lo, tih leh a dang tamtakte hi a chhuanlam neih theihte a ni ang. Mahse chung chu a sawichhuak lo…thuawihna a vangin len chu a deng a tifuh ta a ni. Sangha mantu mai ni lo mihring mantu  a ni ta hial. Kan kristian nunah hian thuawih lohna – mahni ngaihdan dah lalna em em hian engtiang takin nge kan thlarau nun hi a vuak chauh ang tih hi ka ngaihtuah mai mai thin. Hei hi Isua nena an intawhna hun pawimawh tak a ni. A thuawihna hian a sualthlu a  ang ber. Isua hi a rawng kan bawl lai chauh ni lo amah kan hriatchian dawn tak tak lai hian thuawihna hmanga kan zawn a tul thin khawp mai. Mahni ngaihdan ang zawnga kan zawn chuan kan tisual fo ang.

He laia Petera thuawihna hi pawimawhzia mai chu kan hring nun pangngaiah pawh hian kan khaikhin thei ang. Tumah naupang kan awm tawh loa. Nula leh tlangval lo inngaizawng ve tawh vek kan nih kha ring. Nupui pasal nei tawh tan hlei hlei a awmzia leh zual ang. Mipa leh hmeichhia relationship intan dawn hian thuawihna hi a pawimawhzia chu kan hre theuh awm e. Mipa emaw hmechhia zawk emawin mi ngaihnathiamna leh thuawihna a tlakchham chuan relationship tha kan siam thei ngai lo. Relationship hi awlsamte-a neih mai mai chi pawh a ni hauh lo. Miin harsa takin an hlawhchhuak thin a ni tih chu kan hre vek ang. Isua nena kan relation intan dawn pawh hian thuawihna, zawldahna leh ingngaihtlawmna hi kan va mamawh dawn the lul em!

A phur thiam thin. Hmel danglamna tlangah pawh khan Isua tihdanglama a awm a hmuh khan a lawm em em a. Kha laia hmuna bawkte khawh kha a rawt ta vel a ni. Isua nena an relationship kha phur taka chhawm nun tum zel mi a ni. A thih dawn thute a sawi khan a lungawi lo hle a. Isua kha a koh “Lalpa, ni lul lo ve; chung chu i chungah thleng tawp suh se,” tiin a zilhhau ta vel a ni.(Mat 16:22).

 A inpekna a thuk. Mi hausa pakhatin Isua hnenah chatuan nunna neih dana  zawh khan. Isua khan mi hausa hnenah khan a neih zawng zawng hralha pachhiate pe turin a tia, chuan amah pawh zui ve nghal turin. Mahse a duhlo nasa mai, mi hausa pa khan. Mi hausa tan vanram luh harsatzia a sawi zawh hnu khan Petera ngei hian, ‘Ngai teh keinin engkim kal sanin kan zui ta chia’ tiin Isua kha a hrilh a ni. Isua khan Chanchin tha avanga thil chan an neih tur thu a hrilh a mahse Petera hian a chhan chhunzawmna awm kan hmu tlat lo. A pawm viau ni tur a ni. Kal san hi neih a ngai thin. Duhthlanna sang ber kan pek hi a tul fo.

 Mi inngaitlawm tak a ni. Zanriah hnuhnung an kil tum khan Isua khan a zirtirte ke a sil dan dan a. Mahse Petera erawh kha chuan a kei sil kha a rem ti tlat lo mai. In zawldawh takin, ‘Lalpa, nang emin ka ke I sil dawn em ni?’ tiin a zawt let hial a ni[Johana 13:6]. Isuan a koh lai pawh khan ‘Lalpa min kalsan rawh misual ka nih hi’ ti tu ngei  kha amah bawk hi a ni. Zirtirte zingah hian a challang hle a. Mitthi pawh a kaitho hial a ni [Tirhkohte 9:36–43]. Mahse intihthei nan a hmang ngai lem lo. A lehkhatawnahte pawh hian chutiang hawi zawng chuan vawikhatmah a ziak lo reng reng a ni.

Pathian a ngaipawimawh ber thin. Hei hi chu a chiang reng mai. A len, a chhungte leh in leh lo kalsana zuitu a nihna hian a hrilhfiah tha khawpin ka hria. Thlarau Thianghlim lo thlen hnuah pawh khan huaisen taka chanchin tha puang tu kha a ni. Khatah pawh khan Thlarau Thianghlim kha la vawng miah lovin Thlarau Thianghlim chu Isua Krista puitu a nih ang takin Isua Krista chhandamna kha uar takin a sawi a ni[Tirhkohte 2: 14-41]. Pentikost zawh hnu-ah khan Johana nen khan an huaisen fal dun hle a. Tum khat pawh Puithiam lalber leh Sadukaiho khan an man leh a. Khatah khan ‘Mihring thu aiin Pathian thu kan zawm zawk tur  a ni…’ an ti  a ni [ Tirhkohte 5: 17 – 32]. 

Inlamlet vat thin a ni. Petera hian Isua Krista hi a hrechiang ber ti ila kan tisual lo ang. ‘Isua Krista Pathian nung fapa chu I ni’ titu khan phur takin Isua a phatsan loh tur thu a sawi a. Mahse Isua kha vawi thum lai a phat a. Mahse Isua thawhleh hnu khan vawi thum lai mai a hmangaih thu leh a ngaihnat thu a sawi a ni. Pentikost ni hnuah phei chuan a che turu em em a ni tih kan hriat kha. Amah ngei hi Jentailte hnena Chanchin Tha min hrilh tantu pawh a ni bawk a ni. Mahse hemi chungchangah pawh hian a tlinlohna bawk a lang leh tho. Jentailte zingah a khawsa a, chawte pawh a ei ngei a  ni. Chu chu phal a ni si lova. Chumi avang chuan serhtan ho an lo kal khan Jentailte zinga khawsa lo angin a inthiarfihlim leh ta daih mai thin a. Kha thil kha Tirhkoh Paula phei chuan a haw em em a.  Juda dangte , Barnabate ho pawh an vervek phah niin a sawi. Galatia mite hnena a lehkhathawn naah khan a ziak chiam a ni. Mahse Petera hi ka duh em em na chu a thiltihsualnaah a ding rei ngai lo. Tisual a nihna lai hi a hliahkhuh leh vat zel. Jerusalem inkhawmpui hmasa berah khan Jentailte serhtan leh chhandamna chungchang an rel a ni. Khatah ngei mai khan a judate hmaah khan Petera khan Jentailte chhandamna thlentu  a nihzia a tarlang chiang hle  a ni. ‘Ka mi chu tlu mah sela a tho leh ang’ tih thu hi amah ah hian a thleng dik em mai a, Pathian hian a hmang a ni. Tluk chuan thawh leh vat thatzia kan zir thei tihna a nih chu…  

Isua rin tum em em tu. Dil lai taka lawng kha a awm avangin Isua kha tui chungah a kal ta a. Kha tah khan Isua kha hmuithla emaw an ti a. Mahse amah a nih thu an hriat khan an lawm hle a. Petera phei chuan ‘Lalpa nang I nih chuan tui chungah ka lo kal tur thu min pe rawh’ a ti nghe nghe a ni. A hunlaia tui chunga kal tum kha thil awlai a ni hauh loang le. Isua rin ngam a tul tur zia hi sawi mai mai chi a ni lo, a taka experience tum chi niin ka hria. Petera kha tui chungah a kal ngei mahse thli tleh a hmuh khan a hlauthawnga a tla mai dawn a nih kha.. ‘Lalpa min chhandam rawh’ tiin a au chel chu mai a ni. Pawimawh ka tih em em chu – Isua Krista ring tura risk a la ngam hi a ni. A nihna takah chuan a inzir a ni [Mathaia 14: 22 – 33].

Isua tana thahnemngai tak a ni. A chunga a chanchin kan sawi takahte khian Petera nihna dang langsar leh em em chu a thahnemngaihna hi a ni. Hmeldanglamna tlanga bawkte khawh a rawt chhan pawh kha mihring mihrinna avanga thahnemngaihna a ni. Isua’n a thih tur thu a sawi a a lungawiloh em em laia ‘Lalpa, ni lul lo ve; chung chu i chungah thleng tawp suh se’ a tih pawh kha thlirna tlang dang atanga thlir chuan Isua a duhsakna leh a thahnemngaihna a lo lang uar uar mai a ni. A chhan chu a boss ber – a hmangaih em em miin an mana an that tur kha a ngaingam lo tlat  ani. Isua an mana Puithiam lalte ina an hruai lai vela hlau chung chuga a zui tawk tawkte pawh kha sawi hmaih chi a ni hauh lo. Khatah pawh khan a rin em em a thu a awih thin Isua khan ar khuan hmain vawi thum min phatsan ang tih kha a hrilh ngei mai. Phatsan chu a inring ve deuh mai thei  a ni. Mahse, Isua bula awm duh – chak lo tak leh thei lo chung pawha ama lam hawi duh tlat khan Puithiam lalte zinga a Lalpa tuar kha midangin phatsan mah se a zui ngat ngat tlat  a ni. Thahnemngai taka a tih hram hramna kha fakawm thlawt! Amah ngei hi a ni, Isuan he khawvelah Lalram a di dawn loh thu a sawi laia lungngai em em a kha. Khandaih pawi a Puithiam bawih beng pawh satthla mai tu khan he khawvelah a boss-in engmah chan nei loa lalram din loh tawp mai kha chu a ui ve ni ngei tur  a ni. An lal hmasa, an ngaihsan em em Davida angte pawh kha a ngaihtuah chhuak ngei ang le. Thiltihtheina famkima thuam Isua Krista khan  Rome ho chuah ni lo an chhehvela hnam kawlhsen tak tak kha hmet chimit vek turin a duhte pawh a ni mahna. 

Mihring taka thahnemngaih chu a tha ber e ka ti hauh lo…mahse mihring mihrinna thahnemngaihna hi a tul chang a awm ve thin khawp mai. Keipawh hi ka ti mai mai thin… workload sang tak karah kan lo inkhawm ve tang tang thin a. A nihna takah chuan ‘ka inkhawm hian pakhatin kan pun belh a, kan puisuih a ni’ tih hi ka rilru-ah a lang lian ber thin. Thlarau Thianghlim hriattirna han dawn em em pawh ka nei chuang lem lo. Chu thahnemngaihna chu a lo inbelh khawm zel a, ama tana hun leh hmun kan siam hian Pathian pawlna kan lo chang deuh deuh a lo ni. Petera nunah bawk hian a chiang a ni tiraw… Hetiang khawpa mihring thahnemngaihna nei nasa hi Pathian pawlna dawng chiangtu ber ni awmin a lang. Isua’n tunge ka ni min tih tia a zawh lai khan ‘Isua Krista Pathian nung fapa chu I ni’ tiin dik takin a chhang a ni. Khat tah tak mai khan Isua khan engtin nge a tih kha? ‘Simon Bar jona I eng a thawl e, Tisa leh thisenin a hriattir che a ni si lo a, ka pa vana miin a hriattir zawk che a ni…’ tiin a hrilh a ni. Mihring taka thahnem ngai em em hian Isua nihna diktak Thlarau pawlna avanga a sawi theih avang hian Vanram chahbi pawh a hlawhchhuak hial a ni. Pentikost hnu lamah phei chuan Thlarau Thianghlim pawlna dawnh nasa ber a ni hial ang le.  

Awle kan sawi ta teuh mai. Kan sawi atang leh kan hriat tawh sa atangin Petera character awm chu kan mithla thei mai ang. Mi ti dim dem, fimkhur tak, ngun taka ngaihtuah a thil ti thin. Thil tisual ngai mang lo, a thutiam tawh hlen ngei ngei thin lam chu a nih loh hmel khawp mai. A letling chiah hi a nunphung ni zawk awmin a lang. Ngaihtuah mang loa thil tih ching, phur ve hluai thin, mahse a tawp thleng thei lo tep thin niin a lang. A chesual fo a, a buai fo reng bawk. 

Hetiang ang mi hi an inpek phawt chuan Pathian hian a hmang duh a ni. Petera nunzia aia tha zawk nei kan nih deuh vek ka ring. Kan inpekna leh amah kan duhna hi a san phawt chuan min hmang duh ngei ang. Isua vana a lawn chho hnu – Pentikost ni atang khan a chet turuzia hi fakawm tak ani a bik takin Johana, Jakoba leh Paula te hi. Kristian hmasate leh Kohhran hmasa – fahrah em em an enkawl thei hi an inpekna vang chauh a ni kan ti lo thei lo ang. 

Tawpna 

A character bakah hian ka sawi tel duh leh em em chu mi tlawm tak sangha mantu a nihna hi a ni. A tira ka sawi tawh ang khan Petera, Johana leh Jakobate kha Isua keiza vengtu an ni. Mahse anni pathum hi sangha man tu – mi tlawm tak tak vek an ni. Mahse Isua khan anni hi a thlang tlat a ni. Pathian hian mi fing a thlang duh loe ka tihna a ni hauh lo. Petera anga inpe hi kan awmloh vang mai a ni zawk. Mihring ngaihtuahna zawng zawng pawh hretu Isua khan Peterate ang a thlang nalh mai kha chhan tha tak a awm ngei ang. A hunlai pawh khan mifing turu tak tak an tam mahse a thlang lo tlat. An inpek lo miau vang a ni. Peterate kha,  an nihna te, an thiamna te leh a ropuinate theihnghilha ama zui duh avang khan Isua khan a ko ni berin a lang. Chuvangin Isua tana hmantlak ni turin rilru leh ngaihtuahna I seng ang u. Amah aia thlan tur nei teuh kan ni em? Kan thiamna te leh kan neih ro sum leh paite hian min dal thei  a nia. Mahse chung chu thupui ber lo ila Isua kan zui duh chuan a ROPUINA atan min hmang ngei ngei duh dawn a ni.

Lalpa’n malsawm rawh se!

Hmangaihna mak tak!

Thuhma: Lazara kaihthawhna hla kha kan hriat theuh ka ring a. Khatah khan Isua kha ni li laiin tlai mah se a la pangngai reng thu – a hmangaihte tan a hun taka an mamawh a pek hun thu message turu lutuk kan hmu  a ni. Isua chatuana nunna a nihzia pawh hi a alar hle bawk a. Chuvangin kei chuan khami message turu tak leh thihna hnehtu (chatuan nunna anih zia) a nihna lampang lo thlur lovin ringtute nun kaihruai theitu point pali dang chiah ka lo tarlang dawn teh ang.

Bible chhiar tur: Johana 11:1 – 44.

Historical background:  Lal Solomona lal hnu khan Israel ram kha chhim leh hmarah then hran a ni a. Tah chuan a fate Jeroboama (Israel ram lal) leh Rehoboama(Judai ram lal) kha an lal ve ve a. Mahse  hmar lam ami zawk kha BC 720 kuma Assuria lamin an run tum khan an tlawm ta a. Hetah hian Israel hnam sawmte kha umdarh chiam an ni a. Hnam sawm bo tih chu a lo thleng ta a ni. Mahse chu tih lai chuan Juda hnam erawh chhim lamah lalram neiin an la awm ve leh reng thung a. 586 BC khan Chhim lam Lalram pawh chu Babulon Lalramin hnuaiah an kun leh ta a. An dinhmun kha a thim hle mai. Heng lai hun chho zawng zawngah hian an manganna atanga chhanchhuak turin Pathian an kar nasa thin hle a ni. Zawlnei ten chhandamtu tur a pek tur thu pawh an chhakchhuak fo a. Kan hriat mai theih tur chu Isaia kha a ni. Ani pawh kha Lal Hezekiah lal laia zawlnei (chhim lalram) a ni. 

Isua Krista hunlaiah phei chuan chhim lam lalram pawh hi Roman ho hnuaiah a awm mek a. Pathian kha ngawi rei an ti em em a. Chhanchhuaktu Messia kha an ngai hle a ni. A hunlai khan Judate kha hlawm lian deuh deuhin hmun thumin an then theih a:

  

       1) Pharisaite: Anni hi Pathian tana rinawm em em. Khirhkhiap taka dan thu leh Pathian thu zawm tute an ni.

     2) Sadukai : Anni ho hi tlemin an liberal deuh hlek a. Thawhlehna ringlotute kha an ni bawk a.

    3) Zeolot: Anni ho hi Pharisaite aia Pathian rinna la vawng tute an ni. Tunlaia terrorist ang deuh hlek an ni.

‘Lalpa I Pathian lo chu tumah I be tur a ni lo’ tih vawng nghet em em khan Messia hi nghakhlel takin an lo thlir nasa a ni. Rome sorkar dan pawh zawm tha duh lo khawpa mi kawlhsen leh buaina siam ching, Pathian tana rinawm em em  thinte khi, Isua kan Pathian van atanga lo chhuk mihringa lo chang khan a lo hmachhawn ta a ni. 

Context: Isua Krista dinhmun hi a nanmai lo khawp mai. Sawi tawh ang khan Isua Krista kha an beisei loh ang takin a lo kal daih mai si a. Anmahni anga mihring pangngai kha a ni tlat mai. Chu chang a la ni lo. A hmaa Sinai dan dik taka zawm ni-a an ngaih kha a lo correct fek fek ta mai. Tum khat Jerusalem hulhliapa Bethesda dil kama ke bai a tihdam atang phei kha chuan Pharisaite khan thah kha an tum nasa a ni. Kha tah pawh khan Sabath ni-a a tihdam kebaia khan a awngphah a chawi kan avang khan hnathawk ni-a ngaiin dan bawhchhia-ah an puh ta hial a ni.

Isua Krista hian vawi tamtak Pharisaite hi a counter a. Pathian fapa amah pawh Pathian a nih zia a sawite khan an haw em em thin a. Vawi tamtak thah an tum hial a ni. Isua Krista pawh kha a tlanchhe ve nasa thin hle a ni. Hei hi a ho loa a chhan chu ‘Lalpa I Pathian lo chu Pathian dang reng reng I nei tur  a ni lo’ tih ringtute kha an ni. Mahse Isua khan vawi tamtak entirna tehkhin thu tha tak tak hmangin a Pharisaite kha a kawm fo a, an haider tlat thung a ni. 

Lazara a kaihthawh hma lawk pawh khan Jerusalemah Inpumpekna Kut hmangin Isua kha a kal a ni. Thilmak tin reng tiin a thang nasa tawh mai si a. Mipui zuitu pawh a nei hnem tawh a ni. Mahse Judate khan Messia a nih an ring deuh si mahse ring ngam chiah si lo - an confused khawp mai. Johana 10: 24 ah khan ‘Eng chen nge tuilairapin min siam dawn? Krista I nih chuan fiah takin min hrilh rawh’ an ti leh a. Tah chuan Isua Krista chuan a tihdan pangngaiin Pathian a nih thu leh Pa nena pumkhat an nih thu a sawi leh piap piap mai. Rome lal thupek pawh zawm har ti lutuk khan Isua Krista Pathian inti kha chu an haw em em a. Thah an tum leh ta a. Isua chu Jerusalem atang mai ni lo – Judai ram pum atangin a tlanbo leh ta a. A hmaa Baptistu Johana a baptisna lamah khan a che tla leh ta a. Hemi hmuna rawngbawlna a neih laiin Mari leh Marthi-te khan Isua kha an va tibuai a, a nuta tidam turin an koh ngat a ni. 

Tin he thil thlen lai hi Isua Krista hun tawp lam a  ni a. Jerusalem atanga mel 2 vel leka hla – Bethani khua – Jeriko khaw kalkawnga thil thleng a ni. Hemi hnu lawk hian Jerusalemah khan ropui takin a lut a ni. Ropui taka lo hmuaktute pawh helaia a thilmak tih ringtute leh mi sawi atanga lo hre ve tute kha an ni. 

A ziaktu: A ziaktu hi Isua zirtirte zing ami pakhat amah hmangaih em em tu – Isua Krista ngei pawhin  theih nise ka kianga awm reng tur atan ka duh chue a tih kha a ni. Amah ngei pawhin Isua Krista chanchin a ziaknaah hian Isua hmangaih a nihzia hi vawi tam a tarlang a ni (John 13:23, John 19:26, John 20:2 leh John 21:7, John 21:20). A thil record hrim hrim hi eye witness a nihna hian chhiar pawh a tinuam a a rintlak em em bawk a ni.

Tin,  he thilthleng hi chanchin tha dang pathumte hian an ziak ve loa Johana chiah hian a ziak lang a ni. Hei hi a chhan ni-a lang chu sawi tawh angin Isua Krista hian he thilmak a tihzawh hnu phei hi chuan zui tu a ngah leh zual em em a. Judate kha an lungawi lo hle a. Chuvangin Isua tan mai ni lo Lazara nunna tan pawh khan a hlauhawm avangin (v 12; 9) midang hian an record duh lo a nih an ring. 

Awle tunah chuan kan zir tak tak tawh ang:

Isua hmangaihtu Mari  unaute: Isua Krista chanchin hi kum 30  a nih hma kha chuan kan hre tam lo hle mai. A nausen laiin Temple-a a nu ten an hruai tih ka hria a. Chuan kum 12 a nih hnu-ah Temple-ah bawk a chettlat thu kan hre leh a. A bak zawng chu Johana’n Baptisma a chan tir atanga a hnu lam zawng a ni leh tawp mai. Tin Bible hi Isua Krista chanchin thlur bingna a ni a. Midang chanchin a leng tam lo khawp mai. Hetah pawh hian eng tiang takin nge Marite nen hian an relation hriat a har fu. Mahse Isua Krista rawngbawl lai an va tihbuai ngam danah hian an in close hle ni tur  a ni(Lapa I hmangaih kha a dam lo e, v3). An in-close mai a ni lova Isua Krista Pathin nung fapa a nihzia an ring tlat a ni ( Ring e Lalpa, Krista, Pathian fapa, khawvela lo kal tura chu I ni tih ka ring e, v27).   Tin helaia Mari bawk hi Isua duhsak taka hriak man to lutuk - spiknard hriak rimtui Isua ke bula sawhkeh tu kha a ni. 

Miin an sawi ve ziah chu Isua Krista hi Pharisaite leh mifing zingah a tla na lo. Mi mawl te te Pathian thu leh dan pawh hre hrang lo zingah a tla na an ti a ni. Judate buaina chiah pawh kha hei hi a ni. Mipui dan thu leh Pathian thu hre lo khan Isua kha an zui duh bik em em a ni(cv7;49). 

Mahse hei hi a ho miah lo. Mi harsa leh rethei – mawl tak tak ten Isua Krista an zui-naah hian zirtur pawimawh tak kan nei. Ka ti thin sakhaw dangah pawh hian Genespati hunlai leh durga Puja hunlai te pawh hian mirethei berh te te in ropui tak nei lo tur tih hriat fahran ho hian an rinna hi an pe na zawk zek zel. Isua Krista hunlai pawh hian a ni tho a ni, hemite chhungkuaah hlei hlei hian a chiang leh zual ngawt mai. Hmanni-a Nula K Lalnunsiami Thlaraubo man lo hruaite pawh kha an turu lem lo khawp mai. Testimony sawi zinga an chhuanvawr ber – an sawi hmasak tir ber pawh kha engmah a ni chuang lo. A presentation leh a thusawi dan kalhmang kha a fuh lo mai a nil ova a inluh khalh nuai a ni. Pathian avana malsawmna dawn dan kha sawi a tum a; mahse Didi a tanga tan lo khal thui tak a sawi hnu-ah Didi avanga Isua an hmuh thu kha a sawi leh daih a. 

Ka lo sawichhuah chhan tak chu ka sawisel lam a ni lo. Isua Krista mamawh ni-a an inhriatna mawlh kha a ni. Isua bakah lawmna dang an nei lo tih a hriat reng a ni. Tin, anmahni-ah pawh khan zui duh tak takna kha a lang tlat a ni. Mamawh ni-a inhriatna khan a buanthlu a ni ber mai ang chu. Rilru thianghlim leh inngaitlawm takin Isua kha an pan ngei a ni. Pharisaite ang lo takin an hre ve tawk leh nei ve tawk angin an lang lem lo tihna a nih hmel. Pharisaite khan Isua kha kha ti khawp khan an zarbuai a. Mahse a chhandman chang ta sawi tur an awm lem lo khawp mai. Nokdema erawh kan rilru-ah a lo lang mai thei. Ani erawh kha chu Pharisai zinga inngaitlawm – Isua zui duhtu a ni tih hairual a ni lo. Israel zirtirtu khan Isua Krista kha mamawh ni-a in ngaiin ‘Rabbi..’ tia address thlapin inngaitlawm leh chhandamna duh em emin Isua kha a va tibuai a ni.

Ka ti mai mai thin. Mi fing, hausa leh nihna sang nei chauh hian Isua rin hi a harsatna ni lo. Mi rethei leh sual ber ber zingah pawh hian duh tak tak lo – mi dang suala ngai tlat. Ringtu pungkhawm pawh mifel awm khawm ti-a sawi kai duh ho hian Isua bawk hi an lo hlat leh thin. Mi rethei leh mi mawlte angin kan thinlung hi awm tir fo a, Marite chhungkua ang hian Isua hi kan mamawh ngawih ngawih a va ngai em ka ti thin a ni.

Mari leh Marthi hian Isau hi an hmuh veleh ‘Lalpa, hetah awm ni la chuan ka nuta a thi lo tur…’ tih hi an tawngchhuak ve ve(v21, 32). Hei pawh hi chhuizauna lamah chuan ngam taka Isua Krista an hauhna a niin an ngai. Jeruisalem lama lo let leh kha Isua tan a hlauhawm tih hre reng mah se an han ko lui ngat a. Mahse ni 4 laiin a lo tlai ta si a, an lungawi vak lo ni ngei tur a ni. Mahse a hun laia dan hremi leh sakhaw kulmuk tak takte do rawh Isua Krista hetiang khawpa ti ngam tura inngaihtlawmna an nei hi ka thinlunga hian a lang chhuak leh thin.

Marthi rinna: Marthi rinna pawh hian Isua ka rinna avanga thiamchang ka nihzia hi min hrilhfiah ka ti ngawt thin mai. Isua kha a lo thlenin ani hian a lo hmu hmasa a chuta a tawngchhuah hmasak ber chu ‘Lalpa hetah awm ni la ka nuta a thi lo tur. Tunah pawh Pathian hnena I ngen apiang Pathianin a pe ang che tih ka hria e, v21’ a ti a ni.  Mahse Marthi hian a ring tak tak lo tih a hriat khawp mai. Isua khan a chhanna-ah I nuta a tho leh ang a tih khan nikin ni-ah chuan a tho leh ang a ti daih mai. Isua Krista thiltihtheih chin kha ama bil khan ramri a lo kham ve ni ngei tur  a ni. Lazara kha a tidam thei tih chu a hria a. Mahse thinna lak ata a chhanchhuak thei a ni tih erawh a ring ngam hauh lo. Ring ngam ang erawh chuan a awm chiang mai.

Isua Kristan Thihna leh thawhlehna a nihzia a sawina sentence-ah ngei pawh khan ‘min ring em?’ tiin a zawt leh chiah  a ni. Tah pawh khan eng tin nge a chhan kha? Ring e Lalpa, Krista, Pathian fapa, khawvela lo kal tura chu I ni tih ka ring e, v27 a ti a nih kha. Mahse amah bawk hian Thlan an thlen a Isua a tah zawh a kaihthawh a tum tak tak lai khan engtin nge a tih leh kha? Chang 39na-ah khan? ‘Lalpa tunah zawng a uih taw hang, a thihna hi ni li  a ni tawh si a’ a ti leh ngat a nih kha. Isua Krista hian a live-in eng tin tak nge a lo react kual vel ang aw tih ka ngaihtuah thin… Í rin chuan Pathian ropuizia I hmu ang ka ti lo che em ni?’ ‘tiin a counter ta vel a ni. Isua nen khan an inchapchar rei khawp mai. Kawtchhuah atanga an in – an in atanga thlan awmna thleng. Tin, an inchapcharnaah hian Isua hian Amah ring tura a duhna lam hawi bak a sawi lo…chu chu an pahniha an thupui a ni bawk! Isua hian ‘É khai Marthi min ring duh si lova ka kaitho lo mai ang… I khirh em mai. Hei chen kan inhnim hnai ve tawh a, tin tuna kan inbiaknaah ngawt pawh hian a CLUE ka pe nasa tawh che em mai’ a tih mai ka ring hial a ni.

Mahse a ti lo tlat mai! Amah ringtu tena kan innghahna tur Bible chang tha tak – ‘I rin chuan Pathian ropuina I hmu ang ka ti lo che em ni?’ tih hi a lo chhakchhuak ta hial a ni. Kei ngei pawh hi hetiang dinhmunah hian vawi tam ka awm tawh thin. Sikul leh College harsa taka ka kal laite … Mangang reng renga ka khawsak lai – van treasury bak beisei tur ka neih loh laite khan amah hi rin a tul zia chu ka hria mahse rin ngam tak tak a har a ni. A chang phei chuan a tihtheih loh hialte pawh ka ring thin – Marthi ang hian Pathian thiltihtheihna hi ka lo ring ngam lo leh thin. Mahse chu ti chung chuan amah ka rinna leh ka duhna tlemte avang khan ka mamawhnate kha min phuruksak thinin ka hre thin. In ni ve thin em?

Rinna hi Isua hian a ngaipawimawh khawp mai. A hmaa ka sawi inngaihtlawna pawh khi a vaw tla tawp thei a ni. Sipai za hotu bawih tihdam chungchangah khan a hriat reng mai.  Kha sipaiza hotu mizia that turzia kha a lang chiang khawp mai. Amah kha Rome mi a  ni ngei ang a.  Tin a bawih hi Juda mi a nih ngei a rinawm bawk. Rome leh Juda inkar leh bawih an sawngbawl dan chu kan hre theuh anga; duhawm lem lo tak a ni. Mahse he sipaiza hotu hi chu a ni hauh lo. A bawih hi a hmangaih mai a ni lova a dam theihna tura Isua a lo pan ngat a ni. Mi entawn tlak a nihzia  lang reng mai.

Chu chang a ni lo – ze mawi tak Isua kan hmangaih nana pawimawh em em ingaihtlawmna a nei tih kan hre thei. Ka puitlin hnua chiang taka ka chhiar hnu-a ka rilru-a lo lang hmasa ber leh daih rei zawk chu he sipai lal zet mai inngaihtlawmna hi a ni. ‘Ka Lalpa ka inchhung I luhna tlak a ni love thu chauh sawi la ka bawih a dam ang’ tiin a ngen lawm lawm a ni. Sipaiho lalzia chu ka hre theuh ang. Isua bulah pawh hian engtin emaw tak chu a lalzia tihlan ve awm tak a ni. Mahse a ti lo ‘Ka inchhung I luhna tlak a ni lo…’ a ti ngawih ngawih a ni.

Mahse Isua Krista khan he a inngaihtlawmna hi engtinmah comment a pe tlat lo mai. Isua Krista hian rinna a ngaih pawimawhzia ka hriat hma chuan ti mak deuh mang e aw ka ti hial thin. Engtin nge a tih kha? ‘Tih tak meuh meuhin ka hrilh a che u, Israelte zingah pawh heti ema rinna nasa hi ka hmu lo…’tiin a hnampuite kha a zilh hlak a nih kha. A chhan chu helaiah amah ring em em tu hi Juda mi a ni lo tlat a.

Marthi rinna derdep tak atang hian zirchhuah tur I neih ve ngei ka ring tlat a ni.

Thoma atang ve thung hian: Thoma hi zirtirte zinga mi rinhlelhna avanga hmingthang em em kha a ni. A chanchin hi a lang tam lem lo khawp mai. Heta a lo lan hi lanna awm chhunte zing ami  a ni hial ang. Helaia chang 16naa ‘Á thihnaa thi ve turin I kal ve ang u’ a tih hi Petera anga phur taka ti tak tak ni lovin Isua kha a ti-el – sarcastic takin a ti vel a ni. A chhan chu Isua kha Juda hovin thah an tum avangin Jordan lui ral lamah an kal daih a. Khata an awm lai ngei khan Mari leh a unau Marthi khan Bethani lamah an nuta dam lo tidam turin an ngen a ni.

He tah hian Isua kha a kal mai lo. He thu a hriatna hmunah hian ni hnih lai a la cham khawmuang a nih kha. Hetih lai hian a zirtirte hian thih a hlauh avangin Judai ram lama kal chu a duh lo a niang an ti ngei ang. Mahse a ni lo tih chu kan hre theuh awm e. Isuan khan ‘Judai ramah I kal leh ang u, v7’ a tih khan zirtirte khan kalna chi a nih lohzia leh Juda hovin tunhnai lawka denhlum an tumzia thlengin an hrilh a ni. Mahse Isua khan ‘Kan thian Lazara a muhil a kai harh turin ka kal dawn a ni’ a ti mauh mai. Ka ti mai mai thin Isua Krista hi a zirtirte tan pawh khan vawi tam an buaipui ngei ang. Juda ho khan thah an tum reng mai si a…Lazara a kaihthawhhnu pawh hian thah an la tum leh bawk a ni. Mahse Isua kha Ephraim lamah a tlanchhe ta daih  a nih kha.

Thoma khan Isua kal luih tum hi zui tho a ngai si-a ‘Á thihnaa thi turin I kal ve ang u’ tiin sarcastic takina tawng el vel ngawt a nih a rinawm khawp mai. Chanchin Tha hi Isua leh a kaihthawih ziakna  a ni a, a chanchin hi a lang tlem lo em mai pawh a. Ka ti mai mai thin hmel danglamna tlangah Petera, Jakoba leh Johana an kal theih bik laite khan zirtirte dang 9 kha an bang tihna a ni. Midang chu ka ngaihruat chhin ngai lem lova Thoma hi an zinga a telloh chhan hi an zia pangngai vang hi a nih ka ring tlat pek. Sual chuang silo khan Isua kha ti phelh phawlh takin a zui ve thin ni ngei tur a ni. Isua Krista thawhleh hnu-a zirtirte awmkhawm zinga a inlar pawh khan Thoma tih loh chu an kim vek a ni. Khatah pawh khan Isua thutiam – ni thum hnu-ah ka tho leh ang a tih thutiam kha nghakhlel em em chuang lem lovin khawi emaw laiah a lo vak raw lai mai mai  a nih hmel. A thiante zinga a lo thlen khan a zirtir dangte khan ‘ Ka Lalpa chu ka hmu ta’ (Johana 20: 24 – 29)  tiin an hrilh khan a awih duh teuh lo mai. A kut thirkhena an khennate leh a naka feia an chhunnate a khawih zet loh chuan a rinloh thu a sawi mauh mai…

Isua a lo lang ta. A tui ral ve chiang khawp mai.. ‘Ka Lalpa leh ka Pathian I ni, v28’  tiin a inhlan ve ta ni awm tak a ni. Amah avang hian keini ringtute tana Pathian thu pawimawh tak Isua Krista thusawi ngei  ‘Nang chuan mi hmuh avangin min ring a ni; hmu loa ring apiangte chu an eng a thawl e, v29’ tiin a hrilh hial a ni. I ngaihtuah ve ngai em? Thoma pawh hi hetiang ve tho hi a ni…a nung chunga amah zuitu ngei hi… Mahse Isua vana lawn hnu khan engtin nge a chanchin ni zel? Apostle zinga Rome lalram pela rawngbawl awmchhun a ni tlat mai. He kan chenna ngei India ramah hian a lo kal a nih kha. Ani pawh hi Pathianin a hmang a ni… Kei pawh hian ka thinlung ka pek tak tak chuan min va hmang duh dawn tak em tih hi ka ngaihtuah mai mai thin…

Isua Krista emotions: A rei veleh ta deuh. Pawl XI ka zirlai khan Ravi Zakarias, Christian apologist lar tak sermon pakhat ka ngaithla fuh hlauh mai a. Chu a sermon chu ‘worship a clue to meaning in life’ tih a ni. Tah chuan Zakaria khan Ýou cannot worship God without emotions’ ti zawngin a sawi ta daih mai. Pathian emotions mihringa lo lang leh keimahni-a emotions chungchang a sawi ta chiam a. Ka rilru  a hneh hle mai. College Aizawl lamah kan kal a EMO an tie maw kha a lo lar chho leh ta a. Kha thil khan emotions concept tha lo zet mai mizo thalaite zingah a lo tuh der mai. Hriatna leh thiamna-in a tlin tak tak hmain Philosophy lam hawizawngte-in kan zir tha leh ta a. Rem channa apiangah ka sawi ve zel a. Tunah pawh hian ka lo sawi leh duh a ni.

Tun kum zabi liamta laihawl vel – 1960’s chho vel khan existensiallist philosopher ho kha an lo lar chho nasa hle a. A chhan chu rationalism paihthlaa emotions lam hawizawnga philosophy kha an kal tir vang a ni. Rationalism chu awlsam thei ang berin chhia leh tha hre tak chung leh fing kar (logic) chunga ngaihdan siamna hi kan ti thei mai ang chu. Emotions lam erawh chu hmangaihna, khawngaihna leh lainatna avanga thutlukna siam lam hi a kawk thei be rang. Entirnan: Isua hi Lei leh vana lalber a ni ta a. Keini  hi a fate kan ni. Min chhandam tura lo kal chu rational taka ngaihtuah chuan thil theih miah lo a ni. Pathian dinhmun leh mihring dinhmun chu inang lo hle a. Mahse hmangaihna (emotions) avangin Pathian chu he leiah hreawm tuar turin a lo kal ta a ni.

Chuan sawi tawh angin existensiallist philosopher ho kha an lar chak khawp mai a hun lai khan. A chhan chu rationalism paihthlaa hamngaihna, lainatna, khawngaihna leh adangte hmanga philosophy an kal pui khan innghhirnghona te, inthahnate a tlem phah tlat a ni. A chiang reng a ni tiraw Isua Krista mihring a lo channaah hian… Khawngaihna leh hmangaihna avangin kan tan he lei hreawmah hian a lo vakvai ve ngei  a ni.

Helaiah hian Isua hian Mari, Marthi leh Lazara a hmangaihzia live taka lo lang hian ka rilru hi a hneh leh zual em em thin. An lungaihna kha lainatna leh hmangaihna avang khan a tuarpui ve tlat a ni. A tap hial. Isua Krista hian Lazara hi a va hmangaih awm ve aw ka ti fo thin… Hmun dangah a chet dan nen a inang hauh lo mai. Lazara kha a tho leh dawn tih pawh a hre reng. Mahse a tap ve tlat mai.

Mihringah hian nu hmangaihna hi turu zia an sawifo thin. Harsa takin thla kua chhung an pai a. Thlan leh thisen sengin an hring a chumi hnuah hnute tuiin an chawm leh thin a. Ka la hriat reng chu ka nu nena kan inzui chhuah hian I nau a riltam a ni ngei ang ka hre thei tlat a ti fo thin. Chu chu hmangaihna avanga lo awm a nih pawh ka ring. Kan farnu neih chhun hi kum 2000 khan a boral palh a. Kha ta ka nu tah nasat zia kha turu tak a ni. In chhunga ruang a lo luh hnu-ah phei chuan a aia nasain a tuar a ni. Ka pa khan a hmangaih ve loe ka ti hauh lo mahse ka nu hmangaih zawktu khan a emotions kha a tilang nasal eh zual ni main ka hria.

Ka nu hi keimah avang hian a mittui hi a luang fo a ni mail ova. Keimah avang hian zan mut theihlohte – hah em em tumte a va han ngah tak  em! A nunna atan pawha hlauhawmah hian keimah avang hian a aw fo tih pawh ka hai lo. Helaiah hian Lazara hmangaih hian a tap ringawt a ni lo. Getsemani huanah phei chuan a thlan thisen anga farin min hmangaihna chu a lo lang chhuak ta. Kalvari tlangah phei chuan kan tana nun hlanin thihna rapthlak tak a lo taur chhuak ta a ni.

 

Pathian hian chhan nei vekin thil a siam a a ruahman thin. Keimahni-a emotions awm pawh hi chhan neiin a siam a ni. Chhan nei han tih hian hriatthiam a har mai thei. Entirnan thil sa tak – mei alh lai hi kan kutin han khawih ta ila automatic deuhin kan pawi let nghal vat ang. Chutiang bawk chuan emotions hi hmangaihna lan tirna atan Pathian hian a lo siam a ni. Mi rethei tak leh khawngaihthlak tak takte kan hmuh hian engtin emaw talin kan danglam thin em? Kan hmangaih berte’n mual min liamsanin kan mittui a lo far thin tiraw… Beisei tur awm tawh miah lohna hmunah tanpuitu in neihin I biangah mittui a luang tawh thin em? A nih loh tal pawhin mi rethei I tanpui a an lawm em avanga an bianga mittui luang I hmu tawh ngai em aw…  Mittui tlak naran hi a tha e ka ti lo. Mahse Pathianin kan hmangaihna tih lanna min pek a ni. A chian em em na chhan chu I mittui ti tla theitu hi I unau a ni emaw I fanu fapa a ni emaw tihnat I phal ngai lo ang. Ísua Kalvari tlanga thihna I ngaihtuah chang hian engtin emaw talin I danglam thin em? Isua Kraws mak tak chungah chuan tih hla sak laite hian I danglam thin em? Isua kan hmangaihna hi lan tir zel ang u!

Hmangaihna mak tak dawngtu ka lo ni e!

  

Nuclear Energy : Malsawmna nge Anchhia?

Nuclear Energy chu enge?

Thil engkim siamtu hi atom a ni tih kan hre theuh awm e. Chu atom chu electron, proton leh neutron belbawmin a siam leh a. Saihlum mum ang hian atom chu han suangtuah ta ila. A chhung laiah tak chuan proton leh neutron te chu te lutukin a inhlawmkhawm leh a, chu chu kan khawvelin (earth) ni (sun) a hel ang hian electron hian a helkual ta thin a ni. Proton leh neutron inhlawmkhawmin a siam chu nuclues tiin am hming an vuah a. Chumi awmzia chu electron chuan nucleus chu a hel thin tihna a nih chu. Chu nucleus chu Saihlum mum anga ngaih leh tur a ni. Mahse nuclues hi atom nena khaikhin chuan a te khawp mai . Entirna mawlmang tak pe chin teh ang: Nuclues chu baskeket ball tiat ni ta sela atom lenzawng chu a lai hawlhtlangin Km 60 chuang a ni daih dawn a ni. Thil mum tereuh te – nuclues chhungah chuan khawvela tha chak ber  – nuclear energy an tih chu Pathianin a dah a ni.

A nihna takah chuan keimahni taksa pawh hi atom siam vek a ni a mahse keimahni min siamtu atom chhunga proton leh neutron te hi chu an awm nghet (stable) em avangin tha chak tak – nuclear energy hi a lang chhuak lo mai chauh zawk a ni. Mihring taksaah hian iron, cobalt, copper, zinc, iodine, magnesium, sodium, calcium, nitrogen, oxygen, sulphur, chlorine, nickel, chromium, ldt.,  a awm a. Mahse vanneihthlak takin a chunga kan tarlan nucleus-te khian painhmang nghet tak (stable) an nei a , nuclear tha chakna an pe chhuak ngai lo a ni. Chutih lai chuan uranium, thorium, leh a dangahte  chuan nuclues chhung pianghmang hi a nget lo tak (unstable) a nei thung a . Chuvang chuan thazung chak tak – nuclear energy an pe chhuak thei ta thin a ni. Chu tha chak tak mai chu mithiam te’n mihring tana tangkai thei turin Nuclear power plant hmangin an sawngbawl leh ta a. Nclear Energy hmangin electric current (power supply) an siam chhuak ta a ni. Chu mai chu a la ni lo –  ram venhim nan leh ramdang run nan an hmang bawk a. India pawhin kum 1998 khan Pokhran thlalerah a nuclear bomb neih chu a lo enchhin tawh a nih kha.

Enge a thatna?

Thahrui a ngah bik: A chunga kan tarlan tawng angin uranium hian nuclear energy a pe chhuak thei kan tih tawh kha. Uranium Kg khatin thahrui a pekchhuah zat leh Lungalhthei Kg maktadua 2.7  pek chhuah theih zat nen a inhen a ni. Chumi awmzia chu Uranium tlemte-in thahrui tamtak kan nei thei dawn tihna a nih chu. Hemi avang hian a sawngbawl vel pawh a nawm phah deuh dawn tihna  a ni. A hlawk hle bawk.

Khawlum zel tur a veng: Kan awmna Lei (Earth) lum chak lutuk (Global warming) hi kan hre theuh turah ka ngai a. Hemi hi a chhan chu greenhouse effect vang a ni. Chu greenhouse effect thlentu chu greenhouse gas an ti a. Carbon dioxde, methane, tuihu (water vapour), ldt., hi a lar zual deuh a ni mai awm e. Chumi awmzia chu carbon dioxide hian Ni atanga lumna (heat) lo kal kha kan khawvel pawna chhuak lo turin a dang ta zel a ni. Lumna hi kan damkhawchhuah  nan kan mamawh a. Mahse tunah tak hian duh aiin a lum ta mah mah a. Tih hniam a ngai leh tawh zawk a ni. Chumi tihniam tur chuan greenhouse gas tih tlem a ngai ve leh ta thung a ni.

Lungalhthei, Petrol, Diesel, Khawnvartui, Thing, ldt., I hal apiang hian Carbon dioxide thahnem tak boruakah a leng chho ta thin a. Chu chuan khawlum a lo siam chhuak ta thin a ni. Motor I khalh a ni emaw Buhherkhawlah buh I her a ni emaw Thing I hal a ni emaw heng thil I tih apiang hian khawlum I tisang zel tihna a lo nih chu. Tin, India rama Electic Power kan neih zawng zawng hi 100 ni ta sela 64.2 chu Lungalhthei leh Diesel hmanga kan neih vek a ni (DAE, GOI, Electricty in India report). Chumi awmzia chu I in chhunga electric bulb pakhat I tihen khan khawlum chak zel tur I pui tihna a ni, a chhan chu bulb ti-eng turin carbon dioxide tamtak pekchhuah a ni miau a. Chuvang chuan power supply hi kan mamwhnaah chauh renchem takin kan hman thiam a tul thin a ni.

Ka sawi ta duah mai. Ka sawi tumah tak ka’n lut tawh ang e. A chunga ka sawi tak – greenhouse gas ang chi khi nuclear energy hian a pe chhuak ve lo. Chumi awmzia chu uranium atanga nuclear energy kan siam hian carbon dioxide tih vel a tel ve lo tihna a nih chu. Mahse Car emaw Bike emaw kan khalh chuan a chhuak chur chur si a ni. Sawi tak angin India ram mai ni lo khawvel pum huapa Power Supply kan hmuhna hian greenhouse gas thahnem tak a pekchhuah avangin pe chhuak ve miah lo – nuclear power hian thianghlim takin hna tha tam tak a thawk  thei zawk dawn a ni.

Coal, Diesel, Petrol, ldt., hi a zo thuai dawn: Coal, Petrol, Diesel, ldt., hi tun atanga kum 75 velah kan hmang ral vek dawn niin mi thiam te’n an chhut. Nuclear energy pe chhuak thei – uranium leh thorium te hi chu kan khawvelah hian a la tam em em a. An zo rih mai dawn lo. Chuvang chuan Nulcear tha chakna hman hian khawvela mihring chengte a tithlamuang thei dawn  a ni.

A thatlohna?  

Hriselna a tan a hlauhawm: Nuclear zungzam (radiation) hian kan taksaa hlo (chemical) pawimawh tak tak a tichhe thei a.  DNA, RNA leh kan taksa chhunga protein hnathawh kaihruaitute hnathawk thei lo turin a siam thei a ni. Natna hlauhawm tak cancer vei  a awl thin. Mizoramah pawh hi cancer kan vei tam chhan hi radiation tha lo kan ramah a tam a nih rinna a awm a. Chumi avang chuan Department of Atomic Energy Agency, GOI lam atangin project lian tham tak – Backgroud radiation tam lam tehna kan hmu hlauh mai a. Tunah hian research scholar pahnihtin an  bei mek a ni, Dr B Zoliana hnuaiah. Tuna a lan dan chuan background radiation awm tam zat hi a sang lo viau a ni awm e. Cancer kan vei chhan chu kan ei leh in, zuk leh hmuam fimkhur loh luat a nih an ring ta ber a ni. Taksa tana a hlauhawm avang hian Meghalaya state chuan an rama Unranium laihchhuah an la remti lo reng a ni, kumtin deuhthaw an la buai.

Nuclear waste (bawlhlawh) paihna lama harsatna: A hlauhawm tih chu kan pawm tlang vek ang a. Mahse mak deuh mai chu uranium emaw thorium emaw te hian kum maktaduai tam tak chhung anmahni-a awm zungzam chak tak (radiation) kha an la pe chhuak thei tlat a ni. Chumi awmzia chu Nuclear energy siam nana kan hman duh tawh lohte khan zungzam tha lo tak an pe chhuak reng tihna a nih chu. Chumi avang chuan duhna lai apiangah paih theih a ni lo. A chhan chu he zungzam (radiation) hian tawntlang (penetrate) theih loh a lo nei vak lo. Lei hnuai thuk takah phum ringawt mah ila a la hlauhawm tho dawn tihna a nih chu. Mizotawngin Suan (Lead) kan tih mai hi a tawntlang (penetrate) mawh deuh a. Chuvang chuan Suan hmangin chhah takin an tuam (seal) thin a, lei hnuaiah leh vur ramahte an phum tlangpui thin. Mahse hei hi a him lutuk bik miah lova a chhan chu kum engemaw zat hnuah zungzam kha a lo chhuak leh thei a ni. A nih loh paw’n lirhnging emaw tlangkang emaw avangin nuclear bawlhhlawh kan paih kha mihring tana hlauhawm turin a lo chhuak leh thei bawk.

Rikrum (accident) thilah a hlauhawm:  Khavelah hian Tlangkang te, Lingnghing te, Tsumani te, ldt., hi kan hmachhawn reng dawn a. Chung chuan Nuclear power siamna kha a tichhe thei tlat a ni. A tihchhiat chuan zungzam tha lo tak – mihring tana hlauhawm em em mai kha a pe chhuak dawn. Tunhnai lawk, kum 2011 khan Japan rama Fukushima Nuclear Power Plant Reactor chu Tsumani avangin a chhia a. Ram tan harsatna lian tak a siam a ni.

Khawvel pum huapa Nuclear Reactor accident langsar zual deuh chu – Mile Island (1979, USA), Chernobyl (1986, USSR), Jaslovské Bohunice (1976, Czechoslovakia), ldt. Chernobyl accident avang hian a tirah mihring 56 vel an thi nghal a. A dang zawngah hi chuan mi 10 an thi kai lo vek a ni. Mahse a nghawng chu na tak a ni thung. Accident thlen tawhna reng rengah hian cancer, piangsual leh natna mak tak tak a tam em em thin.

Nulcear Power Plant sawngbawlna hian greenhouse gas a pe chhuak nasa: Nuclear thahrui hian greenhouse gas kan tih ang chi ho khi a pe tel hauh lo a. Amaherawh chu nuclear chakna nei tura uranium an sawngbawlna: lei atanga laihchhuah (mining), thliar hran (milling) , transport, thazung pe tam thei tura bautsaihna(fuel fabrication, enrichment), power plant siam (reactor construction) , bawlhhlawh enkawl leh paih (decommissioning, waste management) hian hmanraw dang a hmang nasa hle a. An  hmanrua (motor, crane, ltd,.) hman chuan lungalhthei, diesel, ldt., a lo hmang ve leh a. Chumi chuan greenhouse gas tamtak a pe chhuak ta thin a ni.

Kum 2008 khan Environment lama mithiam Benjamin K Sovakool chuan Nuclear Power Plant lamin environment a tihchhiat nasat dan leh sik leh sa a tihdanglam dan a zir chiam mai a. Chuta a hmuhchhuah chu tui (water), ni sa (solar) leh thli (wind)  hmanga thachakna (energy) siam hi nuclear power siam aiin hautak viauin lang mah se a let 5 daihin a thlanawm zawk a ti a ni. Chumi awmzia chu sawngbawlna lamah tha leh zung an hmang nasa a, chumi chuan environment a tichhia a mai ni lova khawvel sik leh sa tidanglamtu greenhouse gas  a pe chhuak nasa tihn a a nih chu.

Ralthuam atan hman a ni tlat mai(Nuclear Proliferation): Einstein-an kum 1939 chho vela an President FD Roosevelt-a Nuclear Bomb siam tura lehkha a thawn khan USA chuan ‘Uranium Committee’ a din nghal a. Mahse US Sorkar khan a tirah chuan a ngaihven tha lo hle mai. Sum hman tur zat pawh $6,000 chauh a ni. Mahse Pearl Harbor bomb a nih hma December 6, 1941 khan Atom Bomb siam turin Manhattan Project chu US Army Corps of Engineers ami Major General Leslie Groves-a kaihhruaina hnuaiah tan a ni ta.  Chu an Bomb siam chuan Indopui pahnihna  titawp ta hial a nih kha. He mi hian kar lovah thil tha lo tak a hring chhuak ta a. Ram dangin hetiang rathuam hi an nei ve ta sup sup mai.

Einstein-a hian a nun khawngah inchhirna tur tamtak a nei ve a. A nupui hmasa ber nen an inneih tak tak hmain fanu pakhat an nei a. Mahse tun thleng hian an fanu chu a thi nge a la dam, tu leh fa a nei nge nei lo tih tuman an hre lo. Rin dan chuan Einstein-a khan midang a enkawl tir (adopt) a nih an ring.  Chuan a nupui hmasa ber, Mileva Maric chu a neih lai rengin Elsa Lowenthal a ngaihzawn san a. Elsa nen hian an inchhung hnai hle a. Einstein-a nu leh Elsa nu hi unau an ni a, tin an pate ve ve pa hi unau (first cousin) an ni bawk. Kum 1919 phei kha chuan an inthen hial a ni.

Elsa nen chuan an innei nghal mai a mahse ani a neih lai pawh hian a thianpa unau fanu Betty Neumann-i a ngaihzawn san leh daih mai. Physics khawvela thawhhlawk em em tu hi a kuthnu miin an zirin an zah leh zual em em thin. A thluak that zia leh turu bik zia hi a thil ngaihtuahchhuah zir hian a chiang leh zual. Mahse nupui laka rinawmna chungchangah erawh a turu lo hle mai. Inchhir chang tamtak a nei ve thin a ni awm e. Mahse Atom Bomb lo awm theihna tura hma la tu a nihna avanga a inchhirna chu a hmangaihtu hmangaih let thiam lo a nih thinna avanga inchhirna aiin  a tam fe zawk a ni awm asin. Chu bakah Theory of relativity a ngaihtuahchhuah kha Atom bomb (nulcear energy) siamchhuah nana formula pawimawh tawpkhawk a ni tlat bawk. Kum 1938-ah Nazi ho khan Uranium atom kha an phel thei ta si a. Atom bomb kha an siam a ring tlat a ni. FD Roosevelt-a lehkha a thawn kha pawi a ti bang thei lo a, a inchhir em em a ni.

America lamin Atom bomb an siam khan khawvel pum huapa harsatna chinfel ngai a siam nasa hle a. Nuclear ralthuam darh zel tur venna (Non-Proliferation Treaty) hial a lo piang a. Innghirnghona tha lo tak mai a chawk chhuak ta zut mai a ni. Heng ralthuam hlauhawm tak mai hi mi firfiak kan tih ho – pawisak nei miah lote kutah a awm palh a hlauhawm leh zual em em a ni. A nihna takah chuan Muslim ramte phei chuan an neih ve an hlau ngawih ngawih a ni. Tun hnaiah ram awm tha duh lo tak – North Korea leh Iran lamin nuclear ralthuam neih an tum mek a, ram hrang hranga hotute lu a tihai viau a nih hi maw.

Ngaihdan han siam teh le…

Ka thuziak thupui hi a lar hle a. Sawi nuam tak pawh a ni thin. Nuclear thazung pawimawhna hre pha chang chang te, Scientist turu tak tak te leh hruaitu lar tak tak te’n an sawi ho fo thin. Engkim mai hian thatna leh thatlohna an nei vek a. Entirnan: Chawhmeh channa chemte pawh hi a tangkai khawp mai. Choka lamah zai tur a awm hlek chuan kan hmang a, a tellovin kan  awm thei lo a ni e. Mahse tu emawin a thin hnun vih nan a hman vaih chuan tisa thihna piah lamah chatuana boralna a chang mai dawn  a ni. Chu Chemte chu tihpalh thil avang emaw lungawihlohna emaw avangin a chhe zawngin miin a hmang thei a ni tih hre khiau ila a tha awm e. Mihring hi chhia leh tha hria kan ni. Kan rui emaw kan thinrim viau emaw hian chhia leh tha hre lo angin kan awm thei. Chutianga kan awm chuan ramsa nen kan inang chiah tihna a ni mai. Nangmah ngeiin ‘Nuclear Energy hi anchhia nge a nih malsawmna’ tih chu lo chhang rawh le.